نو شدن از اندیشه ها آغاز می‌شود

محمد کرام الدینی:
از کاشان که حدود ٦ کیلومتر به سمت شمال بروید، به شهرى مى رسید که برعکس قمصر، در میان بیابانى خشک با شن هاى روان، گرماى سوزان و بادهاى ناخوشایند واقع شده است. در عین حال مردمانى خون گرم، سخت کوش، قانع و جوانانى با استعداد و پرشور و شوق دارد. آن جا " آران و بیدگل " است.

دکتر محمدرضا سرکار آرانى در شهریور ١٣٤٤ در این شهر زاده شده است. او در سال ١٣٧٨ پس از اخذ درجه دکتری تخصصی در رشته آموزش و پرورش تطبیقی و بین الملل از دانشگاه ناگویاى ژاپن به وطن بازگشته و اکنون دانشیار دانشگاه علامه طباطبایى است و از مهرماه ٨٣ تاکنون به عنوان پژوهشگر برگزیده ی " انجمن توسعه ی علم ژاپن" در  حال گذراندن دوره عالی تحقیقات (فوق دکترى) در دانشگاه ناگویاى ژاپن است.  او تاکنون بیش از ٣٠ مقاله ى علمى، پژوهشى و ترویجى به زبان های فارسى، انگلیسى و ژاپنى در مجلات معتبر ملی و بین المللی به چاپ رسانده است و درکنفرانس های بین المللی بسیاری در  ایران، ژاپن، آلمان، فرانسه، هنگ کنگ، چین، کره جنوبی، هلند، بلغارستان و انگلستان شرکت کرده و مقاله ارایه داده است. او فصل هایى از چند کتاب به زبان های فارسى، انگلیسى و ژاپنى نوشته است. دکتر سرکار آرانى، چند کتاب در ایران به چاپ رسانده است؛ "مدیریت دانش"، "فرهنگ آموزش در ژاپن"،" اصلاحات آموزشى و مدرن سازى"، "یادگیری و شکاف دیجیتالی"، "فناورى براى آموزش"، "الفبای مدیریت کلاس درس "و" پژوهش در کلاس درس" از مهمترین آنهاست. کتابى هم به زبان انگلیسی با عنوان "راهبردهای اصلاحات آموزشی در جامعه یادگیرنده" همراه با دو تن از همکاران ژاپنى و انگلیسى نوشته و در چین به زیور طبع آراسته است. آن چه در پی می آیدگفت وگویى با او درباره ی نقش فناورى اطلاعات و ارتباطات در آموزش است.

*آقاى دکتر سرکار آرانى، اولین سؤال این است که به طور کلى مواجهه جامعه ما را با فناورى و مدرن شدن چگونه ارزیابى می کنید؟

قبلاً در کتاب" فناورى براى آموزش" توضیح داده ام که فناورى ابزار است و هیچ نوع فناورى نمى تواند، جاى فلسفه آموزشى ناکارآمد را پر کند .تاوان ناکارآمدی نیروى انسانى و سیاستگزارى آموزشى نادرست را  نمی توان از فناورى انتظار داشت. ما همواره علاقه مند بوده ایم فناوری در اختیار داشته باشیم، اما غفلت کرده ایم که هر نوع فناورى از اندیشه، فرهنگ و مناسبات عمیق اجتماعى نشأت می گیرد. ما محصولات مدرنیته را مى خواهیم، اما بستر، زمینه و فرآیند تولید میوه های آن را نادیده می گیریم.جهان سوم در درک مدرنیته و ویژگی های اساسی آن دچار سرگشتگى است. ما تلویحاً با پی آمدهای نا پسند ورود فناورى و مدیریت نادرست فرهنگى و اجتماعی آن رو به رو شده ایم و در عمل به کارکردهاى فناورى و فراهم آوردن شرایط زندگی با آن نرسیده ایم. نا کامی های بسیاری در نبود  همزیستى مسالمت آمیز با فناوری در 150 سال گذشته ما را آزار داده است.

*ممکن است نظرتان را درباره ى فناورى اطلاعات در جامعه ى خودمان و کاربردهاى آن در آموزش بگویید؟

می گویند مشکل ما براى توسعه فناوری اطلاعات، سخت افزاری است اما به نظر می رسد که مشکل اساسی ما در این باره از نوع فرهنگی ـ اجتماعى باشد.   براى بهره گیری از فناوری اطلاعات، به ویژه در توسعه آموزش نیازمند بهبود رویکردها، بازبینی سیاست های آموزشی، سازمان دهی مجدد محتوا، بهسازی نیروی انسانی، طراحی برنامه های درسی اثربخش و تحول معیارهای فرهنگى براى فراهم کردن همزیستى با فناورى نوین هستیم.

*به نظر شما مهم ترین مشکل ما در این زمینه چیست؟

تجربه هاى تلخ شکست اصلاحات آموزشى، بیشتر ما را به دنبال فناورى هاى نوین مى کشاند. انتظار داریم فناورى اطلاعات، داروى همه ى ناکارآمدى ها و عقب ماندگی هامان باشد، درحالى که براى گسترش فناورى در آموزش، نیازمند فهم دقیق "فرآیند مداوم همگرایى فناورى" هستیم. من این مفهوم را در کتاب " یاد گیری و شکاف دیجیتالی"  تبیین کرده ام. بدون توجه به این اصل مهم، صِرف سرمایه گذاری براى گسترش فناورى در آموزش، تضمین کننده ى موفقیت نیست. ما قبل از اینترنت، رایانه و قبل از رایانه، ویدئو و تلویزیون و پیش از همه این ها رادیو در اختیار داشته ایم. بیشتر معلمان هنوز از حد اقل وسایل زندگی روزمره، مثلا" وسایل آشپزخانه در آموزش استفاده نمی کنند. بنابراین بردنِ اینترنت به کلاس درس آن ها  چه کمکی خواهد کرد؟ ده ها دستگاه  رایانه، همگى متصل به اینترنت در اختیار معلمی بگذاریم که هنوز  در کلاس درس از چارت های آموزشی استفاده نمی کند، چه کمکی به او کرده ایم؟  معلمى که هنوز از دستگاه اورهد مدرسه استفاده نکرده است، نباید به این علت که سالن رایانه و اینترنت ندارد، احساس افسردگى و ناامیدى کند. هزاران معلم در ژاپن، سالهاست که از ساده ترین ابزار آشپزخانه ی  منازل دانش آموزان در آموزش علوم استفاده می کنند؛ از تلویزیون آموزشى و رادیوى آموزشی بهره مندند؛ باغچه های مدارس آن ها فضاى آموزشى زیست شناسی است؛ از اورهد استفاده مى کنند، قفسه نگهدارى انواع موجودات زنده را در مدرسه ها درست می کنند، و دانش آموزان را ترغیب می کنند تا از آن ها مراقبت کنند. آنان به خوبی از فناورى اطلاعات، رایانه و اینترنت نیز استفاده می کنند.

*پس لازم نیست منتظر بمانیم تا دستى  همه ى لوازم را براى ما مهیا کند؟

منظورم دقیقاً همین است. نباید منتظر بودجه، رایانه ى پرسرعت، شبکه ی اینترنت و مانند آنها ماند. هرگاه معلمی هنگام تدریس از ابزاری هر چند کوچک و در دسترس به منظور آسان کردن فرایند آموزش و یادگیری استفاده کرد و شوق یادگیرى را در دانش آموزان برانگیخت، به گسترش فناورى در آموزش کمک کرده است. ما به چنین معلمانى نیاز داریم. اگر به معلمان آموزش دهیم چگونه در کلاس از  اوورهد استفاده کنند، مثال هاى آموزشى  ساده را از مجله هاى رشد به کلاس درس بکشانند، به رشد فناورى در آموزش کمک کرده ایم. البته باید گسترش توانایى ها، رویکردها و مهارت های آنان در جهت توسعه آموزش و یادگیری باشد، اگرنه فناورى هاى نوین،صرفاً ابزارهایى نمایشى و تزیینى و واکنشى در برابر حس عقب ماندگى خواهند بود و بس.

*چه ارتباطى بین فرهنگ و فناورى وجود دارد؟

توسعه اقتصادی-اجتماعی و به دنبال آن بسط فناوری های نوین برآیند اندیشه و عمل فرهنگ ملی است.ابتدا فرهنگ و اندیشه بسط می یابد ، فرهنگ استفاده از فناورى گسترش می یابد و سپس در فرآیند تحول آن، نحوه ی کاربرد مؤثر از آن ها نیز آموخته می شود.  معلمى که تا دیروز از برنامه هاى آموزش از  طریق رایانه و یا برپایه ى رایانه استفاده می کرده است، امروزه به آسانى و  در مدتى کوتاه، آموزش کار با اینترنت را مى بیند و  آماده بهره گیری می شود. او در این آموزش کوتاه مدت با سازمان دهی محتوا در دنیای دیجیتال و چندرسانه ى آشنا مى شود. چاره کار این نیست که برای کسی که با رایانه آشنا نیست، از اهمیت فناورى سخن گوییم، در آن اغراق کنیم، آن را دواى درد همه ى عقب ماندگی ها و جبران همه ی عقب ماندگی ها و  پاسخ همه ناکامی ها ی تاریخی بدانیم. هست؟

*مسلماً خیر. حالا اجازه بدهید سؤال دیگرى را مطرح کنم. شما با فرهنگ مردم ژاپن آشنایید. در ژاپن زندگى کرده اید و زبان و  فرهنگ ژاپنى ها را می شناسید. ممکن است بگویید، چگونه فرهنگ کاربرد فناورى، در این کشور شکل گرفت؟

ببینید، به قول مانوئل کاستلز اصطلاح "جامعه اطلاعاتی"  براى نخستین بار در ژاپن ابداع شد. به گفته او که پژوهشگر برجسته سایبر و جامعه سایبری است، این مفهوم در اساس از شرق به غرب رفته است. به پژوهش های ایشان در دوره ای که در دانشگاه هیتوتسو باشی در توکیو استاد مدعو بوده است نگاه کنید. همه وجوه زندگى ژاپنى ها، اداره، محل کار، مدرسه، دانشگاه، خانه، گردشگاه و خلاصه، همه جا گام به گام با رشد فناورى، رشد کرده است. ژاپنى ها می دانند چگونه از این فناورى استفاده کنند. آنها در اختیار داشتن آن را مایه مباهات و فخرفروشى نمى دانند بلکه به مزیت نسبی درازمدت آن می اندیشند. به نظر آنها ارزش افزوده فناوری اهیمت دارد. از سال ١٩٨٨ توسعه برنامه های آموزشى مبتنى بر اطلاعات و ارتباطات در ژاپن، سرعت بسیار یافت. تقریباً همه ی مدارس این کشور تا سال ٢٠٠٥ از امکانات سخت افزارى و نرم افزاری داراى سرعت بالا، برخوردار شدند. همان طور که اشاره کردم، در ژاپن ابتدا فرهنگ و اندیشه ى تولید فن شکل گرفته و سپس در جریان این تحول به تدریج فرهنگ بهره ورى از فناورى در همه ی ابعاد زندگى به بهترین شکل متحول شده است. ژاپن بیش ترین روبات های کارخانه ای جهان را دارد، در به کار گیری از فناوری میکرو الکترونیک در جهان رتبه بالایی دارد. نوسازی فناوری ژاپن، پس از ایالات متحده امریکا رتبه ى دوم جهان را دارد. توسعه شهرهاى دیجیتالى مهم ترین ویژگى چنین فرهنگى است. ژاپن  و آمریکا بزرگ ترین تولید کنندگان و مصرف کنندگان اطلاعات در جهان هستند.  فراموش نکنیم که نوآورى زاده ی انسان توسعه یافته است. انسان توسعه یافته می تواند این ابزارها را با بهره ورى بالا به کار گیرد و گام به گام به رویش و زایش اندیشه و فن برسد. اگر شرایط زیستن با فناوری فراهم نباشد، رویش و زایشی در کار نیست. نگرش تزیینى به فناورى به هدف تبدیل می شود و البته سرانجام چنین نگرشى سرخوردگى و ناامیدى است.

*با توجه به شناختى که از جامعه خودمان  دارید و با در نظر گرفتن این واقعیت ها، چه پیشنهادى براى به کار گرفتن و توسعه فناورى اطلاعات و ارتباطات در کشورمان دارید؟

باید پروژه تجهیز مدارس را با رایانه به پیش ببریم ولى هم زمان هم واقع بین هم باشیم که گسترش رایانه در مدارس و دانشگاه ها نیازمند برنامه هاى درسى مؤثر و محتواى آموزشی قابل استفاده براى معلم ودانش آموز است به علاوه باید توجه داشته باشیم که فرهنگ بهره گیرى، بهبود انتظارات از فناورى،  واقع بینى، به دست آوردن پشتیبانى هاى اجتماعى براى گسترش فناورى و نیز آموزش والدین، همه از اهمیت برخوردارند. باید ابتدا به شبکه ی اینترنت دسترسى پیدا کنیم، سرعت را افزایش دهیم، فرهنگ استفاده و همزیستى را بیاموزیم و مهارت غواصى خود راا بالا ببریم، حتماً آن ماهى ای که در پی اش هستیم در این اقیانوس پیدا خواهیم کرد. باید به آهستگى از مصرف کنندگی به تولیدکنندگى برسیم، چیزى براى عرضه  داشته باشیم. اگرنه پس از ساعت ها پرواز، ناکام به آشیانه باز خواهیم گشت. این  ناکامى ممکن است ما را در ادامه ی  پرواز مأیوس کند. بدانیم که اگر فقط افزایش ضریب نفوذ اینترنت را  در نظر داشته باشیم،اشتباه کرده ایم به یاد داشته باشیم که  شبکه ی جهانی، دنیای تعامل، گفت و گو ، یادگیرى، رقابت و تمرین مشارکت است.

*تلفیق فناورى هاى نوین با آموزش چگونه باید انجام شود؟

مشکل ما دقیقاً همین جاست. ما نیازمند  بهبود تصویر خود از نقش فناورى و نحوه ی کمک آن به ما معلمان، دانش آموزان، سیاست گذاران و مدیران هستیم. در کتاب "سرزمین عجایب" می خوانیم که "اگر نمی دانید به کجا می روید، مهم نیست کدام راه را انتخاب می کنید". فرآیند تلفیق فناورى با آموزش فعالیتى ساده، یک مرحله ای، مکانیکى و خطى نیست. این تلفیق، مستلزم مجموعه اى از تصمیم ها وفعالیت ها ى آگاهانه است و قبل از همه باید تحلیلى موشکافانه از اهداف و روندهاى اصلاحات آموزشى داشته باشیم. جسارت بازنگرى سیاست هاى آموزشى را داشته باشیم. بدون بازبینى راهبردهاى آموزشى هیچ مشکلى حل نمى شود. تولید سند آموزشى بدون جسارت بازنگرى و بازاندیشى راهبردها، سیاست ها  و فرآیندهاى تصمیم سازى آموزشى، صرفاً نقل داستانهای موفق دیگران و آرزوهایى است که تمهیدى براى رسیدن بدانها وجود ندارد.  تعیین هدف های کاربرد فناوری آموزشی، نکته مهم دیگرى است که باید در تلفیق برنامه هاى فناوری آموزشی در نظر داشته باشیم. بررسى فناورى های موجود، پیشینه کاربرد آن ها،  نقش و نگاه معلمان به فناورى، سرمایه گذارى، همه در این امر اهمیت دارند. ارزشیابى و اصلاح مستمر روندى بسیار مهم است.

*براى توسعه ى فناورى اطلاعات و ارتباطات در آموزش چه توصیه‌اى دارید؟

نیاز جامعه  آموزشی ما، تغییر از نتیجه  گرایى به فرآیندگرایى است . ابتدا باید سخت کوش باشیم. گام به گام توسعه ی فناوری در آموزش را به پیش ببریم و به دشواری های راه هم آگاه باشیم. پیمودن این راه، مانند همه ی اصلاحات آموزشى در درازمدت امکان پذیر است و راهبردهاى مؤثرى مى خواهد. باید بر دودلى هاى خود فایق آییم. بدون داشتن چشم اندازها و رویکردهاى نوین و دیدگاه های نظری موثر ، ناکام خواهیم ماند. خلاقیت معلمان راباید جدى بگیریم. بصیرت نظرى معلمان مان را افزایش دهیم، چون آنان هدایت دانش آموزان را برعهده دارند. به دانش آموزانمان اعتماد کنیم. آنان با سرعت با فناوریهای نوین همساز مى شوند. پژوهش را جدى بگیریم. یادگیرى از تجربه هاى دیگران و مرور و ترویج تجربه های موفق دیگران اهمیت فراوان دارد. تجربه هاى بومى، اعتماد به نفس بیش تری ایجاد مى کنند. اگر بتوانیم فرایند ی برای  کیفیت بخشی تجربه های بومی و ترویج آن ها پیدا کنیم، خواهیم توانست توسعه فناورى در آموزش را با موانع کم تری  به پیش ببریم. کتاب "فناورى براى آموزش"  تجربه های هاى جهانى از این بومى سازى فرآیندها  را ارائه مى کند. بپذیریم یا نپذیریم، فرقى نمی کند. چیزى که ثابت است، تغییر است. ما خواسته یا ناخواسته در گرداب بزرگى گرفتارها شده ایم؛ گردابى از تنوع رسانه ها و فناوری ها برای آموزش، برای کسب و کار، برای زندگی، برای تفریح، برای سیاست ورزی، برای مدیریت، برای پرورش حرفه ای و .... . براى شنا کردن در  آن باید تکلیف خود را با اندیشه هاى بنیانگذار فن ها ، روشن کنیم.  طرحى نو دراندازیم،  هویت خود را خوب بشناسیم، از این که فناورى را فقط تحسین کنیم، دست برداریم و بدانیم که این تحسین ها جای خالى بصیرت نظرى، سیاست هاى مؤثر ،  برنامه های هاى درسی اثر بخش،  سازماندهى مؤثر محتوا و پرورش حرفه ایلازم برای اندیشه در مزیت نسبی آن را نمی گیرند. یاد گیری و آموزش را جدى بگیریم و در نظر داشته باشیم که فناورى ابزار است و باید به اندیشه ی تولید آنها  بپردازیم.
آب ما را خواهد برد، اگر ندانیم چرا پاى در آن گذاشته ایم. جست وجوى ابزارهاى  مدرن، تنها نشانِ نو شدن نیست. غافل نشویم که نو شدن از اندیشه، الگو های ذهنی ، رویکردها، قابلیت های فردی و گسترش یادگیرى آغاز مى شود. این پیام تجربه های جهانی در توسعه ی فناوری آموزشی است. تفکر و یاد گیری را دست کم نگیریم.

*بسیار سپاسگزاریم