قلعه رودخان

یاد گرفته‌ایم که وقتی به شمال کشور می‌رویم، یا ساحل را ببینیم یا جنگل‌های سر راه را اما حالا به سمت جایی می‌رویم که اندکی از روزمرگی‌ها و عادات همیشگی دورتر است و دست انسان تخریب‌گر، کمتر به آنجا رسیده؛ جایی که تا به‌ حال، نامش را هم نشنیده بودم؛ «قلعه رودخان».

از ماشین که پیاده می‌شوی، همه‌جا را رنگ در رنگ می‌یابی. در روزهای پاییزی طبیعت، تنوع بیش از همه‌چیز به چشم می‌خورد؛ تنوعی که در عین بی‌نظمی، هارمونی عجیبی را پدید آورده است. به بالا که نگاه می‌کنی، تا جایی که سوی چشمت می‌کشد، کوه‌های سرسبز و هوایی مه‌آلود می‌بینی.

اینجا قلعه رودخان است؛ قلعه‌ای که شاید بزرگ‌ترین دژ دفاعی ایران در شمال کشور باشد. قلعه رودخان که به «سکسار» و «قلعه حسامی» نیز شهرت دارد، با وسعتی بیش از 5/2هکتار و بارویی به طول یک‌هزار و 550متر، دارای 42برج و دیده‌بانی است. در این دیوار‌های قطور، منافذ و ترکش‌هایی برای ریختن مواد مذاب و تیراندازی نیز تعبیه شده است. در گذشته، چشمه آبی در داخل قلعه جاری بوده که وقت محاصره، از آب آن استفاده می‌شده است. این چشمه پس از زلزله سال‌1369گیلان خشک شد. قلعه رودخان در فاصله 20کیلومتری جنوب غربی فومن و در ارتفاع بین 655 تا 715متری از سطح دریا، در بلندترین نقطه کوه قرار دارد.

برای رسیدن به قلعه، باید از شهر فومن، روستاهای گشت، کردمحله، گشت رودخان، سیاه‌کش، سیدآباد و قلعه‌رودخان عبور کرد و بعد، از روستای حیدرآلات تا قلعه که حدود 5کیلومتر است را با پای پیاده طی کرد.

این قلعه‌ مهم تاریخی،‌ مدت‌ها تخت‌گاه و مرکز فرمانروایی گیلان بوده است. گفته می‌شود این بنا متعلق به دوره ساسانی است که طی حوادث و رویدادها، تخریب و در زمان حکومت سلجوقیان تجدید بنا شده. این قلعه از پایگاه‌‌های مبارزاتی اسماعیلیان بوده که تا دوره زندیه نیز مورد استفاده حکام و فرمانروایان محلی قرار می‌گرفته و به نظر می‌رسد پس از آن، دیگر مورد استفاده قرار نگرفته و متروک مانده است. اما از زمان دقیق احداث این قلعه، در تاریخ نشانی یافت نمی‌شود. با توجه به اینکه شهر فومن مدتی طولانی مرکز حکومت گیلان (پس از خاندان اسحاق‌وند) بوده، اهمیت قلعه بیش از پیش قابل توجه است. روایات نامعتبری هم از حضور میرزاکوچک‌خان جنگلی به مدت 3سال در این قلعه خبرمی‌دهد.

در اسناد تاریخی پیش از قرن دهم هجری، نام و نشانی از قلعه دیده نمی‌شود اما برای نخستین‌بار، الکساندر شودزکو - محقق لهستانی‌الاصل - که در سال1830میلادی هنگام تحقیق در گیلان متوجه این قلعه شد، در یادداشت‌هایش موقعیت این بنا را ثبت کرده است. وی درباره قلعه رودخان می‌نویسد: «دژی است بر بالای کوهی در قسمت علیای رودخانه‌ای به همین نام. بام آن سنگی است و طرفین ورودی دارای دو برج دفاعی مستحکم هستند و روی کتیبه سردر ورودی آن حک شده که این قلعه برای نخستین‌بار، در سال‌های 918 تا 921هـ.ق برای سلطان ‌حسام‌‌الدین ‌بن ‌امیره ‌دباج ‌بن ‌امیر ‌علاءالدین ‌اسحقی تجدیدبنا شد. در سمت راست قلعه، رودخانه‌‏ای به همین نام قرار دارد که از ارتفاعات سرچشمه گرفته و آب آن از جنوب به شمال، در جریان است». کتیبه مذکور هم‌اکنون در موزه گنجینه رشت نگهداری می‌شود.

قلعه رودخان از دو بخش تشکیل شده است:
1 - ارگ یا شاه‌قلعه که محل زندگی پادشاه و حرمسرای او را در خود جای می‌داده است. 
2 - قورخانه یا محل فعالیت‌های نظامی‌و زندگی سربازان.

در قسمت شرقی قلعه رودخان، بناهایی مخروبه وجود دارد. در قسمت شمال و جنوب، دیوارهای محصورکننده قلعه و برج‌های نگهبانی در فواصل مختلف به چشم می‌خورد. اتاق‌های هشت‌ضلعی که از آجر ساخته شده نیز هنوز بر فراز برج‌ها دیده می‌شود.
مساحت بخش شرقی، کمتر از بخش غربی است. بخش شرقی شامل 12ورودی، زندان، درِ اضطراری، حمام، آبریزگاه و همچنین چند واحد مسکونی می‌شود. بخش غربی نیز 12ورودی، چشمه، حوض، آب‌انبار، سردخانه، حمام، آبریزگاه، شاه‌نشین و چند واحد مسکونی را شامل می‌شود که به وسیله برج و بارو محصور شده است.

ارگ که دو طبقه دارد، در قسمت غربی این بنا واقع شده و جنس آن از آجر است. قراول‌خانه‌ها در قسمت شرقی به صورت دو طبقه با نورگیرها و روزنه‌های متعددی که بر محیط اطراف مسلط است، قرار دارند.دورتادور دیوارها و برج‌ها روزنه‌هایی دیده می‌شود که شیب آنها به بیرون قلعه است و برای ریختن مواد مذاب و تیراندازی تعبیه شده‌اند.
در طول تاریخ قلعه، هیچ‌گاه دشمن به آن نفوذ نکرده و نتوانسته آن را فتح کند که این موضوع نشان‌دهنده مهارت معماران - چه از لحاظ علوم نظامی‌و چه از لحاظ معماری آن - است.
در بدو ورود و پدیدارشدن قلعه، نظر هر بیننده‌ای متوجه دروازه عظیم بالا و برج باهیبت آن می‌شود.

در طرفین دروازه، دو پایه بلند وجود دارد که محل استقرار محافظان قلعه بوده است. ورودی دروازه با 5سکو از جنس سنگ لاشه به ارتفاع 1متر ساخته شده است. آب‌انبار در بخش غربی و در 5متری و ارتفاع 3/6قوس جناغی از جنس سنگ به عرض 2متر پایین‌ترین سطح قلعه به فاصله 140متری از دروازه ورودی به صورت هشت ضلعی که اندازه هر ضلع آن 2متر است.

بنای قلعه از سنگ و آجر ساخته شده و در بخش‌های آسیب‌پذیر و حساس، از سنگ و ساروج استفاده شده و در بیشتر اتاق‌ها، برج‌ها و سقف‌های گنبدی‌شکل آن، آجر و گچ به کار رفته است. اتفاق مهم، جالب و عجیبی که در راه رسیدن به این دژ باشکوه توجه شما را جلب خواهد کرد، پله‌های سنگفرش‌شده‌ای است در بین آن بافت جنگلی با سبزه‌ها و درخت‌ها و صدای پرنده‌هایی‌ که از فاصله‌ای دور می‌آید. این پله‌ها به وسیله میراث فرهنگی گیلان ساخته‌شده است.

فاصله قلعه رودخان تا فومن، مساحت قلعه و ارتفاع آن از سطح دریا و نکات دیگر را از منابع مختلف به‌دست آورده‌ و هر کدام را که به نظر معتبرتر آمده، نوشته‌ایم؛ به عنوان مثال، در کتاب میراث فرهنگی گیلان، فاصله فومن تا قلعه را 12کیلومتر، در خود فومن و روی تابلوی قلعه 20کیلومتر و در دایره‌المعارف ویکی‌پدیا 25کیلومتر نوشته‌اند.