هیاهوی نوستالژیک این پاتوق‌های «بروبیا» حالا به خوابی زمستانی تبدیل شده که اگر کسی بهارش را نیاورد، هیچ میلی به زنده شدن ندارند. امروز اگر سایه شهرداری و میراث فرهنگی و دست کم یک نهاد اجرایی، بالای سرشان نباشد باید هرکدامش را کنار صاحبانش به خاک فرستاد.این روزها البته سخت می‌توان طرحی نو برای هر یک از این آثار معماری نفیس ایرانی درانداخت و شاید عمده علت حاشیه‌گزینی نهادهای متولی امر در بازسازی خانه‌های تاریخی تهران همین باشد.
قیمت گزافی که بازماندگان شخصیت‌های تاریخی برای این خشت و گل‌های ناپایدار می‌خواهند، هفت خوان دردسرهای اداره میراث، محله‌های نامتناسب برای پی ریزی موزه‌ای تاریخی و دست آخر انگیزه مبهم و تاریک به‌منظور سرمایه‌گذاری روی پروژه «خانه- موزه» فلان شخصیت ماندگار تاریخ، همه و همه سنگ‌هایی از اما و اگر را پیش پای نهادهای ذی‌ربط می‌نهند تا خانه‌های تاریخی پایتخت معاصر از چشم‌ها دور بماند.
از نگاهی دیگر اما هر طرح بازسازی، نفسی تازه است که می‌تواند موقعیت این آثار گرانبها را تغییر دهد. خانه-موزه در این میان عنوان طرحی است که از سوی شهرداری تهران به‌منظور کنار زدن خاک غفلت از این خانه‌های تاریخی در سال‌های اخیر قدم به قدم دنبال می‌شود. این گام اگرچه در نگاه نخست محدود و اندک به‌نظر می‌رسد‌اما در مسکوت‌ماندن طرح‌های نهادهای حافظ فرهنگ کشور، اثری دوچندان می‌یابد.
پس از آنکه تلاش‌های میراث فرهنگی استان تهران در ماجرای خانه تاریخی پیرنیا طرفی برنبست و ساخت و سازها در حریم تاریخی این بنا دنبال شد، شهرداری تهران پروژه خانه - موزه را برای برخی خانه‌های تاریخی تعریف کرد تا با در دست گرفتن مدیریت این خانه‌ها، مراکز فرهنگی جدیدی را با محور چهره‌های شاخص فرهنگی ایران ایجاد کند. این طرح البته درخصوص آثاری که به ثبت ملی رسیده بود نیز تعریف شد تا سرنوشت خانه مشیرالدوله پیرنیا برای خانه‌های تاریخی و ارزشمند تهران تکرار نشود. از این نمونه می‌توان به عمارت عین‌الدوله یا باغ موزه هنر ایرانی اشاره کرد.
البته این تجربه در خانه پروفسور حسابی نیز به اجرا در آمده بود. خانه پروفسور حسابی در منطقه12 که بنای آن حدود 90 سال پیش ساخته شد، اگرچه شهریور امسال در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد، اما به همت فرزند آن مرحوم و همکاری شهرداری منطقه به خانه - موزه‌ای در منطقه شاپور و کوچه کلیسای تهران تبدیل شد که یاد و خاطره استاد برجسته فیزیک ایران را زنده نگاه دارد و محل آمد و شد دوستداران پروفسور حسابی باشد.
طرح خانه - موزه در تهران پس از خانه پروفسور حسابی، برای خانه دکتر شریعتی اجرا شد. این خانه در سال٧٥ توسط شهرداری منطقه ٦ خریداری و به‌عنوان موزه و مرکز فرهنگی دکتر علی شریعتی ساماندهی شد. در این خانه - موزه، برخی از آثار، کتب، مدارک، کتابخانه، عکس و وسایل شخصی دکتر شریعتی به نمایش گذاشته شده است. منزل دکتر شریعتی پس از گذراندن یک دوره مرمت 3ساله، در سال 1382 به فهرست آثار ملی پیوست.
خانه استاد
پروژه دیگر نیز متعلق به خانه - موزه شهید مطهری در خیابان دولت است که اردیبهشت 86 توسط سازمان فرهنگی- هنری شهرداری تهران خریداری، بازسازی و تجهیز شد و محمدباقر قالیباف همزمان با بیست و هشتمین سالگرد شهادت استاد، آن را افتتاح کرد اما به‌علت طولانی شدن کار جمع‌آوری مدارک و یادمان‌های بیشتر درباره استاد، درهای این مرکز یکسال بعد یعنی در اردیبهشت 87 روی عموم باز شد. یکی از اهداف اصلی تغییر کاربری منزل استاد شهید مرتضی مطهری به خانه- موزه، تبدیل شدن آن به مرکزی پژوهشی در حوزه نواندیشی دینی بود که در این زمینه، کار فراهم کردن بانک اطلاعات کتاب‌ها و مقالات استاد و نیز تحقیقات، پایان‌نامه‌ها و کتاب‌هایی که در مورد اندیشه ایشان نوشته شده است آغاز شد.
به لحاظ شخصیت فکری استاد شهید مطهری و دستاوردهای ارزشمند وی در حوزه معرفت اسلامی، این روزها نشست‌های فلسفی، اصول عقاید، فقه و اصول، تفسیر و آشنایی با آثار استاد در خانه - موزه وی برگزار می‌شود. کارگاه‌های تخصصی مباحث دینی و فلسفی البته بخشی از عملکرد این خانه - موزه است و بازدیدکنندگان خانه استاد مطهری در کنار شرکت در این نشست‌ها، بخشی از کتب و آثار استاد مطهری را به یادگار هدیه می‌گیرند.
رامین هوشیار، مسئول خانه - موزه شهید مطهری با اشاره به فعالیت‌های این خانه - موزه به همشهری می‌گوید: «پس از خرید این خانه از فرزندان استاد مطهری، سازمان
فرهنگی- هنری شهرداری تهران سعی کرد بخشی از آثار و تالیفات این شهید بزرگوار انقلاب اسلامی را در موزه جمع‌آوری کند. این موزه حتی سعی کرد بقایای اسناد و عکس‌های استاد در پیش و پس از انقلاب را نیز در محل موزه گردآوری کند که هم‌اکنون در کنار کتابخانه و قرائت‌خانه - موزه شهید مطهری به نمایش عموم درآمده‌اند.»
شهرداری تهران همچنین امسال موزه استاد سید جعفرشهیدی را نیز در منزلش در میدان 58 نارمک افتتاح کرد. بخشی از خانه استاد به خواسته خانواده وی برای نگهداری از آثار گرانبهای استاد شهیدی تبدیل به موزه شد تا شخصیت برجسته این استاد در ادبیات فارسی و عربی و تألیفات این دین‌شناس فقیه و دانش پژوه برای دوستدارانش باقی بماند.
دکتر محمدباقر قالیباف در مراسم افتتاح این خانه - موزه، با ابراز خوشحالی از افتتاح خانه - موزه استاد دکتر سید جعفرشهیدی، اظهار داشت: استاد شهیدی، علم و ادب، دین و دانش، فرزانگی و فاخراندیشی و حوزه و دانشگاه را در خود خلاصه کرده بود، درحالی که هر یک از اینها به تنهایی صرف یک عمر را برای هر فرد طلب می‌کند. وی با اشاره به تأکید مقام معظم رهبری بر تولید علم و اندیشه و نهضت نرم افزاری، خاطر نشان کرد: همه ما مکلفیم و تلاش می‌کنیم که در جامعه امروز هم افرادی چون استاد شهیدی تربیت شوند و خدای نکرده جامعه ما در تربیت چنین شخصیت‌ها و انسان‌هایی ناباروری پیدا نکند.
شهردار تهران گفت: ما نیز باید حداقل در محیط شهری و فضای شهر تهران شخصیت‌هایی همچون سیدجعفر شهیدی و دیگر شخصیت‌ها مثل شهید مطهری، شهید مفتح، شهید بهشتی، علامه جعفری، مرحوم آشتیانی و خیلی‌های دیگر را که در بین ما نیستند برجسته کنیم و به جامعه امروز خوب معرفی کرده و بشناسانیم.
منزل امین السلطان
خانه امین السلطان معروف به خانه اتحادیه از نسل خانه - باغ‌های دوره قاجاریه است که اندرونی و بیرونی‌اش از دو‌جهت دارای درهای ورودی و خروجی به دو خیابان فردوسی و لاله زار است و از هر دو خیابان می‌توان به آن وارد یا خارج شد. بخش اصلی این خانه مربوط به دوره ناصری است که با گذشت زمان، بناهایی به آن اضافه یا از آن کم شد. یکی از بناهای چندگانه که در شمال غربی مجموعه قرار دارد مربوطه به دوره قاجاریه است ولی بقیه در دوره‌های بعد ساخته شده‌اند.
این بنا مانند دیگر بناهای قاجاریه سبک و نقش خاصی دارد. سردر زیبای این خانه در کوچه اتحادیه با آجر تزیین شده و در محل چراغدان به نقوش اسلیمی مزین شده است. در این بنا تزییناتی چون گچبری‌های متنوع، مقرنس گچی، پنجره‌هایی به سبک دوره قاجاریه، آجرکاری و نماسازی با طرح‌های مختلف بیش از همه خودنمایی می‌کند. در قسمت ورودی بخش‌های تزیین شده نمودار سبک دوره قاجار است. در ورودی نیز در طول زمان تغییر یافته است. همچنین داخل بنا از تزیینات مقرنس کاری، کاسه‌سازی، آویز گچی، بهره بسیار برده است. این خانه پیش از انقلاب در فهرست آثار ملی ثبت شده است و اکنون در اختیار نواده‌های امین السلطان است.
عمارت عین الدوله
این باغ- عمارت، محل اقامت ییلاقی «عین‌الدوله» وزیر 3دوره حساس تاریخی در دوران قاجار بوده است و تقریباً همزمان با تغییر حکومت از قاجار به پهلوی به محل سکونت دائم خانواده هروی «بصیرالدوله» تبدیل شد. این مکان، در زمان احداث (بین سال‌های 1330-1310 هـ. ق) شامل یک عمارت تشریفاتی، استخری بزرگ و باغات بسیاری در اطراف بود و در سال 1376 هـ. ش در حالی که از سال‌ها پیش ویران و متروک شده بود، شناسایی شد و در تاریخ چهارم تیرماه 1377 به شماره 2042 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
از روز 6 تا 9 آذرماه سال 1322 هـ. ش (مصادف با دسامبر 1943 میلادی) چهارمین کنفرانس سران کشورهای انگلیس، آمریکا و شوروی، به‌صورت سری در تهران برگزار شد که بعدها نیز به همین نام معروف شد. طی این رویداد، عمارت عین‌الدوله (منزل بصیرالدوله هروی)، محل اسکان سران این کشورها یعنی چرچیل، روزولت و استالین بوده است. این بنا پس از بازسازی توسط شهرداری تهران، در بهار سال 86 به مناسبت صدمین سالگرد تأسیس بلدیه تهران توسط شهردار تهران افتتاح شد. در حال حاضر نگارخانه برگ به‌عنوان یکی از معتبرترین نگارخانه‌های ایران از 18 مهرماه سال گذشته در عمارت عین الدوله فعالیت می‌کند.
منزل آیت‌الله مدرس
خانه شهید سید حسن مدرس در کوچه میرزا محمود وزیر، کامل‌ترین شکل یک خانه سنتی را در بافت تاریخی تهران به نمایش می‌گذارد. این خانه از بخش‌های مختلف اندرونی، بیرونی، مطبخ و کالسکه خانه تشکیل شده است. در این خانه تاریخی مجموعه‌ای از هنرها شامل گچبری، حجاری، آجرکاری، گره چینی، نقاشی و کتیبه نگاری در کامل‌ترین شکل، به کار رفته است.
در نقشه تاریخی شهر تهران که متعلق به سال 1275 هـ. ق است، این خانه با عنوان «خانه وزیر مختار فرانسه» مشخص شده است که شهید سید حسن مدرس در اوایل قرن معاصر در دوره نمایندگی مجلس، در این خانه سکونت داشت. این خانه البته در همسایگی عمارت ناصرالدوله قرار دارد و همین عمارت موجب شد تا اوضاع منزل شهید مدرس به همان وضع تخریب شده تاریخی باقی بماند. زمانی که تصمیم به بازسازی خانه مدرس گرفتند، به جای این خانه، عمارت ناصرالدوله را خریداری کردند و البته هزینه گزافی به بهانه خرید خانه مدرس به صاحب خانه همسایه پرداختند. از این‌رو وضعیت خانه شهید مدرس همچنان در کوچه میرزا محمود وزیر به روال سابق در حال تخریب و از بین رفتن است.
خانه‌های مشروطه
خانه‌های آیت‌الله کاشانی و بهبهانی، از مبارزان بنام تهران در جریان مشروطه و پس از آن نیز اگرچه به فهرست میراث ملی کشور افزوده شدند اما این دوخانه تاریخی در منطقه 12 تهران با ثبت ملی نیز نجات پیدا نکردند و تخریب‌ها همچنان در این دو بنای تاریخی ادامه دارد.
«نادر کرمی»، شهردار منطقه 12 تهران در این باره به همشهری گفت: «در حال حاضر از خانه آیت‌الله‌کاشانی تنها تل خاکی باقی‌مانده که هنوز هیچ اقدام حفاظتی مبنی بر حفظ آن صورت نگرفته است.» این خانه تاریخی به‌دلیل بافت قدیمی و بر اثر بارندگی به‌تدریج تخریب شده است.
میزان تخریب در خانه تاریخی آیت‌الله کاشانی تا آنجا رسیده که به گفته کارشناسان دست‌کم برای این منظور 2 میلیارد تومان بودجه لازم است.
مرکز تصمیمات مهم دوران مشروطه و عمارتی که جای‌جای آن بیانگر بخشی از تحولات سیاسی و اجتماعی آن مقطع تاریخی است، هم وضعیتی مشابه خانه آیت‌الله کاشانی دارد. حریم خانه آیت‌الله بهبهانی در بازار آهنگرهای تهران به مرکز تجاری تبدیل شده، اما هسته اصلی خانه به مساحت حدودا 650 مترمربع هنوز باقی مانده است.
خانه معروف به ارغوان متعلق به استاد امیرهوشنگ ابتهاج، شاعر بنام معاصر نیز بنایی ارزشمند و تاریخی است که در بخش انتهایی ضلع غربی کوچه شهید انوشیروانی و در فاصله 200 متری جنوب غربی ساختمان فعلی شرکت سیمان تهران واقع است. چندی پیش نیز مجموعه بناهای کوچه لولاگر، کنار سفارت فرانسه در خیابان نوفل‌لوشاتو به فهرست میراث ملی افزوده شد که مربوط به دوره پهلوی دوم و دارای نقشه مربع شکلی هستند که به‌صورت قرینه روبه‌روی هم قرار گرفته‌اند.
در میان خانه‌های تاریخی تهران همچنین می‌توان به خانه میرزا‌محمود وزیر در خیابان امیرکبیر، خانه اخوان علیزاده، خانه قدیمی صفوی در سرچشمه، خانه رضاخان در خیابان امام خمینی(ره)، خانه بهزاد در خیابان انقلاب، خانه علاءالدوله در خیابان فردوسی، خانه مستوفی در خیابان پانزده خرداد، خانه شقاقی در خیابان کوشک، خانه احسانی در پامنار، خانه نصرالدوله در سرچشمه، خانه امام جمعه در خیابان ناصرخسرو، خانه هدایت در خیابان هدایت و خانه کامران میرزا در فرمانیه اشاره کرد که هر یک باری از تاریخ را به دوش گرفته‌اند و دستی می‌خواهند که خاک را از پیشانی‌شان بزداید.
