به تعبیری ماه رمضان یک فرصت طلایی و ظرفیت‌ساز برای انسان است. ماه رمضان ماهی مبارک و پرفضیلت در میان مسلمانان است. روزه‌داری در این ماه از جانب خداوند بر مسلمانان واجب شده است. همچنین قرآن کریم در این ماه یکباره بر پیامبر(ص) نازل شد. شب قدر در این ماه قرار دارد. واژه رمضان از ریشه «رمض» و به معنای شدت تابش خورشید بر سنگریزه است.
می‌گویند چون هنگام نامگذاری ماه‌های عربی، این ماه در گرمای تابستان قرار داشت، ماه «رمضان» نامیده شد ولی از سوی دیگر، «رمضان» از اسماء الهی است.
پیامبر اکرم(ص) در خطبه شعبانیه درباره فضیلت و عظمت ماه رمضان فرموده: «ای بندگان خدا! ماه خدا با برکت و رحمت و آمرزش به سوی شما روی‌آورده است؛ ماهی که نزد خداوند بهترین ماه‌هاست؛ روزهایش بهترین روزها، شب‌هایش بهترین شب‌ها و ساعاتش بهترین ساعات است.
بر مهمانی خداوند فرا خوانده شدید و از جمله اهل کرامت قرار گرفتید. در این ماه، نفس‌های شما تسبیح، خواب شما عبادت، عمل‌هایتان مقبول و دعاهایتان مستجاب است. پس با نیتی درست و دلی پاکیزه، پروردگارتان را بخوانید تا شما را برای روزه داشتن و تلاوت قرآن توفیق دهد. بدبخت کسی است که از آمرزش خدا در این ماه عظیم محروم شود. با گرسنگی و تشنگی در این ماه، به یاد گرسنگی و تشنگی قیامت باشید.»
پیامبر اکرم(ص) وظیفه روزهداران را نیز چنین می‌فرمایند: صدقه بر فقیران، احترام به سالخوردگان، ترحم به کودکان، صله ارحام، حفظ زبان و چشم و گوش از حرام، مهربانی به یتیمان.
رمضان در آینه احادیث
پیامبر(ص) خطاب به جابر می‌فرماید: «ای جابر! در ماه رمضان، هر کسی، روز آن را روزه بدارد و بخشی از شب را به عبادت بپردازد و شکم و شرمگاه خویش را، پاک نگه‌دارد و زبانش را حفظ کند، همان طوری که از این ماه، خارج می‌شود از گناهان خویش خارج می‌شود. جابر عرض کرد: ای رسول خدا! این حدیث، چه زیباست! رسول خدا فرمود: و رعایت شروط آن، چه سخت است!» (کافی/4/78)
در حدیث دیگری می‌خوانیم: «رسول خدا(ص) مطلع شد زنی با زبان روزه، به خدمتکار خود، دشنام داده است. رسول خدا(ص) او را دعوت کرد و غذایی پیش او گذاشت. آن زن گفت: من روزه هستم. رسول خدا(ص) فرمود: چگونه روزه هستی که کنیزت را دشنام می‌دهی؟ روزه فقط خودداری از خوردن و آشامیدن نیست بلکه خداوند آن را علاوه بر این دو، مانع کارها و سخنان زشت که روزه را بی‌اثر می‌کند، قرار داده است، وه که چه اندک هستند روزهداران و چه بسیار هستند کسانی که گرسنگی می‌کشند.» (همان/78) در جای دیگر می‌فرماید: «خدای عزوجل می‌فرماید: «کسی که جوارح و اندام خود را از حرام‌های من، روزه ندارد، چه حاجت که به‌خاطر من از خوردن و آشامیدن خودداری ورزد.» (الفردوس /5/242)
حضرت زهرا(س) می‌فرماید: «اگر روزه‌دار، زبان و گوش و چشم و اعضا و جوارح خود را نگه ندارد، روزه به چه کار او می‌آید.» (مستدرک‌الوسائل 7/663)
از امام صادق(ع) نقل شده است: «هرگاه روزه گرفتی، گوش و چشمت را از حرام، روزه بدار و همه اعضا و اندامت را از زشتی و پرگویی و اذیت کردن خدمتکارت بازدار. باید وقار روزه در تو باشد، تا می‌توانی، خاموش باش، مگر از ذکر خدا ، از خندیدن با صدای بلند، دوری کن؛ زیرا خداوند این کارها را دشمن داند.» (بحار/93/292)
در جای دیگر می‌فرماید: «هرگاه روزه گرفتی، باید گوش و چشم و مو و پوستت نیز روزه داشته باشد. آن حضرت اعضای دیگری را نیز برشمرد و فرمود: روزی که روزه داری با روزی که روزه نداری، یکسان نباشد.» (کافی/4/78)
ویژگی‌های ماه رمضان
ماه رمضان ویژگی‌های بسیاری دارد، نزول قرآن کریم، شب‌های قدر و نزول ملائکه و روح از ویژگی‌های آن است. از امام صادق(ع) نقل است که چون شب اول ماه رمضان شود، خداوند، از آفریدگان، هر کس را بخواهد، میآمرزد. پس چون شب بعد فرا رسد، 2برابر آنان را میآمرزد. شب بعد، 2برابر همه آنانی را که آمرزیده و آزاد کرده است، میآمرزد، تا اینکه آخرین شب ماه رمضان، 2برابر آنچه در هر شب آزاد کرده است، از آتش آزاد می‌کند.
اعما ل ماه رمضان
اعمال مشترکه در این ماه 4گروه است:
گروه اول، اعمالی کلی که اختصاص به روز و شب معینی ندارد.
از امام جعفر صادق و امام موسی کاظم(ع) نقل است که فرمودند: می‌گویی در ماه رمضان از اول تا آخر آن بعد از هر فریضه: اللهمَ ارزُقنِی حَجَّ بَیتِک الحَرامِ فِی عامِی هذا و فی کلِّ عامٍ ما اَبقَیتَنِی فی یسرٍ مِنک... (متن کامل این دعا در مفاتیح الجنان آمده‌است.) همچنین از حضرت محمد(ص) نقل شده: هر که در ماه رمضان بعد از هر نماز واجبی دعای «اللهم ادخل علی اهل القبور السرور ... » را بخواند خداوند گناهان او را تا روز قیامت بیامرزد.یکی از بهترین اعمال در ایام ماه مبارک رمضان خواندن قرآن است. در روایات آمده‌است که هر چیزی را بهاری است و بهار قرآن ماه مبارک رمضان است و در ماه‌های دیگر هر ماه یک ختم قرآن سنت است و در ماه رمضان در هر 3 روز یک ختم سنت است. همچنین در این ماه دعا و صلوات و استغفار و ذکر «لا‌له‌الا‌الله» بسیار توصیه شده‌است.
گروه دوم اعمالی است که در شب‌های ماه مبارک رمضان باید به جا آورد.
افطار: مستحب است که روزه‌دار بعد از نماز شام افطار کند مگر آنکه دچار ضعف جسمانی شده باشد یا جمعی برای افطار منتظر باشند؛ افطار با چیز پاکیزه از حرام و شبهات. توصیه شده که روزه‌دار به خرمای حلال افطار کند تا ثواب نمازش 400برابر شود و به خرما و آب و به رطب و به لبن و به حلوا و به نبات و به آب گرم به هر کدام افطار کند نیز خوب است.
خواندن دعا: خواندن دعا نیز در این هنگام توصیه شده‌است. برخی از این دعاها به این شرح است: اللهمَّ لَک صُمْتُ، وَ عَلی رِزْقِک اَفْطَرْتُ وَ عَلَیک تَوَکلْتُ؛ خدایا برای تو روزه گرفتم و به روزی تو افطار می‌کنم و بر تو توکل دارم.
تا خدا عطا کند به او ثواب هر کسی را که در این روز روزه داشته و اگر دعای‌اللهمَّ رَبَّ النُّورِ الْعَظِیم «خدایا ای پروردگار نور بزرگ» را بخواند فضیلت بسیار یابد و روایت شده که حضرت امیرالمؤمنین(ع) هر گاه می‌خواست افطار کند می‌گفت:
بِسْمِ‌الله‌اللهمَّ لَک صُمْنا وَ عَلی رِزْقِک اَفْطَرنا فَتَقَبَّلْ مِنّا اِنَّک اَنْتَ السَّمیعُ الْعَلیمُ.
خواندن دعای «بِسْمِ‌الله الرَّحْمنِ الرَّحیمِ یا واسِعَ الْمَغْفِرَةِ اغْفِرْلی»، هنگام خوردن لقمه اول افطار. همچنین خواندن سوره قدر در وقت افطار. دادن صدقه و افطار به روزهداران در وقت افطار حتی اگر به اندازه چند دانه خرما یا شربتی باشد.
گروه سوم، اعمال سحرهای ماه مبارک رمضان است. خوردن سحری را نباید ترک کرد حتی اگر به اندازه یک دانه خرما باشد و در روایات متعدد آمده که خداوند و ملائکه صلوات می‌فرستند بر آنان که استغفار می‌کنند و در سحرها، سحری می‌خورند. خواندن سوره قدر در هنگام سحری، نیز بسیار روایت شده که هر کس این سوره مبارکه را هنگام افطار و سحری بخواند در مابین این دو وقت، ثواب کسی که در راه خدا در خون خود بغلتد را دارد.
گروه چهارم، اعمال روزهای ماه مبارک رمضان است؛ هر روز دعای‌اللهمَّ هذا شَهرُ رَمَضان اَلَّذی اَنزَلتَ فِیهِ القُرآن هُدی لِلنَّاسِ وَ بَیناتٍ مِنَ الهُدی وَ الفُرقان... که در مفاتیح الجنان نیز آمده را بخواند. خواندن تسبیحات ویژه‌ای که در مفاتیح‌الجنان موجود است. هر روز 100مرتبه ذکر سبحان الضارِّ النافع سبحان القاضی بالحق سبحان العلی الأعلی سبحان و بحمده سبحان و تعالی. از سنت‌های ماه مبارک رمضان فرستادن صلوات است.
