پای بی‌قرار بیماری شایع و مرموزی است که فرد بدون اینکه بیماری یا مشکل دیگری داشته باشد موقع استراحت یا شروع خواب احساس ناراحت کننده‌ای در پاهایش دارد. این احساس با حرکت دادن پا، ماساژ و یا راه رفتن بهتر می‌شود. این بیماری، مزاحم خواب فرد می‌شود و ممکن است شروع خواب را به تأخیر بیندازد. بیماری پای‌بی‌قرار از نظر خیلی از مردم شاید مهم تلقی نشود ولی اگر درست نگاه کنیم می‌بینیم که در جمعیت ۷۰میلیون نفری چیزی حدود ۷میلیون نفر مبتلا به این بیماری هستند و هزینه‌های زیادی را بابت مراجعات پزشکی، عکسبرداری‌ها و آزمایش‌های مختلف متحمل می‌شوند. از طرف دیگر درصورت عدم‌تشخیص، حدود ۱۰ درصد مردم دچار اختلالات خواب می‌شوند و این باعث خواب‌آلودگی و پایین آمدن کارایی و کیفیت زندگی آنها می‌شود. بیماری پای بی‌قرار حتی روی شخصیت افراد نیز تأثیر می‌گذارد. برای آشنایی بیشتر با این بیماری، عوارض و همچنین لزوم درمان آن با دکتر بابک‌زمانی، متخصص بیماری‌های مغز و اعصاب و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران به گفت‌وگو نشستیم.
- آقای دکتر، علاوه بر پاها، چه قسمت‌هایی از بدن درگیر علائم سندرم پای بی‌قرار می‌شوند؟
اگر چه نام این بیماری پای بی‌قرار است ولی در موارد شدید ممکن است دست‌ها هم مبتلا شوند. خوب است بدانید بیماری پای بی‌قرار در فرهنگ‌های مختلف اسامی متفاوتی دارد. ؛تعابیر مختلفی از قبیل گزگز‌کردن، تیر کشیدن و... اصطلاحات شایعی هستند که در مورد این بیماری به کار می‌روند. اگرچه در اکثر مواقع این بیماری در موقع استراحت بروز می‌کند ولی در موارد شدیدتر هنگام فعالیت هم اتفاق می‌افتد.
- سندرم پای بی‌قرار جزو کدام دسته از بیماری‌هاست؟
پای بی‌قرار در واقع یک بیماری خواب محسوب می‌شود. بیماری‌های خواب گروه زیادی از بیماری‌ها را شامل می‌شوند که در مجموع، طب خواب را تشکیل داده و در کلینیک‌های خواب مورد بررسی قرار می‌گیرند. اهمیت این گروه از بیماری‌ها اخیراً شناخته شده و کلینیک‌های خواب متعددی در کشورهای اروپایی به کار افتاده‌اند.
- در کشور ما چطور؟
متأسفانه در کشور ما هنوز کلینیک خواب با آن خصوصیات علمی و آکادمیک وجود ندارد. علاوه بر این بیماری پای بی‌قرار در برخی موارد با اختلال دیگری در هنگام شروع خواب و در پاها همراه است که به آن حرکات پریودیک پاها می‌گویند. وقتی که بیمار به خواب می‌رود هر چند دقیقه یک بار پاهایش ناخودآگاه حرکتی می‌کنند که این حرکت مانع خواب می‌شود. این حرکات ممکن است بدون بیماری پای بی‌قرار هم وجود داشته باشد ولی در بسیاری از موارد با همین بیماری توأم است.
- منظور شما از مرموز بودن این بیماری چیست؟
منظور از مرموز بودن بیماری این است که برای بسیاری از پزشکان حتی پزشکان مغز و اعصاب به درستی جا نیفتاده که منظور از پای بی‌قرار چیست. در این صورت برای مردم نیز این بیماری ناشناخته باقی می‌ماند. خیلی از پزشکان مخصوصاً کسانی که در رشته‌های غیر از مغز و اعصاب فعال هستند تکلیفشان با این بیماری مشخص نیست و فکر می‌کنند که این بیماری ممکن است علامت بیماری دیگری باشد. باید بدانیم که بیماری پای بی‌قرار خودش به تنهایی یک بیماری است؛ یعنی وقتی به فردی می‌گوییم دچار این بیماری شده است که در واقع علت دیگری برای آن وجود نداشته باشد.به‌طور مثال کسانی که بیماری قند دارند نوعی بی‌حسی دردناک در پایشان وجود دارد و وقتی به پای این بیماران سوزن می‌زنیم آن را حس نمی‌کنند ولی همان پا از داخل دچار درد، گزگز و مورمور می‌شود یا کسانی که خون‌رسانی پایشان دچار مشکل شده آنها هم ممکن است احساس ناراحت‌کننده‌ای در پا داشته باشند، ولی در بیماری پای بی‌قرار در واقع هیچ کدام از این عوامل وجود ندارد و معاینه عصبی این بیماران نیز کاملاً سالم است، بنابر این بسیار مهم است که پزشک این بیماری را به درستی تشخیص دهد.
- در مورد میزان شیوع این بیماری در جهان و در کشور ما اطلاعات دقیقی وجود دارد؟
بیماری پای بی‌قرار بسیار شایع است. در بسیاری از مطالعاتی که در اروپا انجام شده شیوع آن در مردم عادی بین ۱۰ تا ۲۰درصد برآورد شده است؛ یعنی از هر ۵ نفر یک نفر ممکن است به این بیماری مبتلا شود و از آنجا که این بیماری در فرهنگ ما و میان پزشکان به درستی شناخته نشده بیماران مبتلا به پای بی‌قرار فوق‌العاده سرگردانند؛ یعنی به پزشکان مختلف مربوط به مفاصل و استخوان‌ها مراجعه می‌کنند.در هر حال باید گفت قطعاً بسیاری از مراجعین به ارتوپدها و متخصصین مفاصل، مبتلایان به پای بی‌قرار هستند و تازه بعد از اینکه معلوم شد بیماری‌عضوی در پاها ندارند در بسیاری از موارد به روانپزشک مراجعه می‌کنند. علاوه بر آن در کشور ما آمار دقیقی از میزان شیوع این بیماری وجود ندارد ولی به‌نظر می‌رسد که فوق‌العاده شایع باشد و بین مراجعینی که با احساس ناخوشایندی در پا به درمانگاه‌ها مراجعه می‌کنند باید این بیماری را در نظر داشت.
- آقای دکتر آیا ناراحتی اعصاب می‌تواند دلیل این بیماری باشد؟
خیر، بسیاری از بیمارانی که به ما مراجعه می‌کنند این بیماری در آنها آن قدر مزمن شده که گمان می‌کنند ناراحتی اعصاب دلیل آن است و بیماری خود را جزئی از شخصیت‌شان می‌دانند. ولی وقتی بیمار بهبود می‌یابد در کمال ناباوری می‌گویند مگر می‌شود این بیماری بهبود یابد. پس اینکه اطرافیان به بیمار بگویند این بیماری به خاطر اعصابت است کاملاً غلط است.
- پس آیا می‌توان گفت توجیه خاصی برای علت این اختلال وجود دارد؟
یک نظریه وجود دارد که می‌گوید کمبود دوپامین در بعضی از قسمت‌های مغز که مرکز کنترل پاها هستند منجر به بیماری پای بی‌قرار می‌شود. این بیماران با مصرف داروهایی که میزان دوپامین در مغز را افزایش می‌دهند بهبود می‌یابند. به‌طور کلی کمبود دوپامین به‌طور اختصاصی منجر به بیماری پارکینسون می‌شود ولی این بیماران پارکینسون ندارند.
- زنان بیشتر مبتلا می‌شوند یا مردان؟
شیوع این بیماری در زنان بیشتر است و۳۰ تا ۴۰درصد موارد آن ارثی است. از سنین جوانی به بعد نیز کم‌کم علائم آن شروع شده و در سنین میانسالی تشدید می‌شود.
- در کودکان چطور؟
بله، درصورت ارثی بودن در کودکان نیز به ندرت دیده می‌شود.
- چه زمانی بیمار باید برای درمان اقدام کند؟
این نکته بسیار مهمی است که در بسیاری از موارد، مشکل پای بی‌قرار وجود دارد ولی آن قدر خفیف است که نیازی به مداوا ندارد اما ممکن است بیمار نگران و به‌دنبال علت این احساس باشد که در آن صورت تست‌ها و آزمایش‌های متعددی که هیچ کدام ضایعه خاصی را نشان نمی‌دهند باعث سرگردانی و ابهام بیشتر و البته هزینه فراوان می‌شوند، برای همین اطلاع‌رسانی عمومی از چنین بیماری‌هایی بی‌تردید نقش مهمی در سلامت عمومی خواهد داشت.
- آیا تشخیص بیماری احتیاج به آزمایش خاصی دارد؟
تشخیص این بیماری بسیار راحت است و احتیاج به آزمایش خاصی ندارد. با سؤالاتی از بیمار در مورد اینکه این احساس را بیشتر در شب‌ها دارید یا روزها، احساس بد شما با استراحت بدتر می‌شود یا بهتر و... می‌توان آن را تشخیص داد. برای بیماری پای بی‌قرار درمان قطعی وجود دارد ولی اگر به‌موقع تشخیص داده نشود عوارض وخیمی خواهد داشت.
- سؤال آخر، اطلاع رسانی در مورد پای بی‌قرار به درستی صورت می‌گیرد؟
در پزشکی، بیماری‌هایی مهم تلقی می‌شوند که مداخله پزشکی در آنها اهمیت زیادی داشته باشد و با این مداخله‌ها سرنوشت آن بیماری عوض شود؛ یعنی اگر مداخله پزشکی در سرنوشت و درمان یک بیماری تأثیر نداشته باشد، آن بیماری مهم تلقی نمی‌شود ولی اگر بیماری‌ای داشته باشیم که تشخیص داده نشود روند آن بدتر شده و ادامه پیدا می‌کند. این بیماری مسئولیت پزشک را زیاد می‌کند و اطلاع‌رسانی درباره آن باید افزایش یابد.
متأسفانه در کشور ما در مورد بیماری‌هایی مثل ام.اس که تشخیص دیر یا زود آن تأثیری در سرنوشتش ندارد اطلاع‌رسانی گسترده‌ای صورت می‌گیرد و در مردم وحشت عمومی در مورد آن بیماری ایجاد می‌کند ولی در مورد بیماری‌ای مثل سندرم پای بی‌قرار که بسیار شایع است اطلاع‌رسانی درستی صورت نمی‌گیرد.
