این تلاش در دنیای مدرن جای خود را به برنامه‌هایی داده است که دولتمردان برای ایجاد جامعه سالم تدوین و اجرا می‌کنند. برنامه‌های پیشگیری اجتماعی، از آن دست اقداماتی هستند که برای کاهش میزان جرم پیش از وقوع آن تدوین می‌شوند. این دسته از برنامه‌ها ویژگی‌هایی دارند که در گفت و گو با جعفر بای کارشناس مسائل اجتماعی بدان پرداخته‌ایم و در صفحه 18 از نظرتان می‌گذرد.
جعفر بای ابتدا تعریفی از معنای لغوی کلمه پیشگیری اجتماعی ارائه می‌دهد و می‌گوید: ارائه تعریف دقیق‌تر از مفهوم پیشگیری اجتماعی هم فهمی و ادبیات مشترک را در این زمینه ایجاد می‌کند.
پیشگیری در لغت به معنای دفع، جلوگیری و مانع شدن از سرایت و شامل هر اقدامی است که جلوی ضرر و زیان به گروه‌های مختلف را می‌گیرد. هر عملی که باعث کاهش جرم، خشونت و ناامنی از طریق مشخص کردن و رفع مشکلات عوامل ایجاد‌کننده در جامعه شود نوعی از پیشگیری اجتماعی است.
پیش‌بینی خطر ارتکاب جرم و انجام اقداماتی برای حذف و یا کاهش خطر و ضرر و زیان ناشی از آن پیشگیری اجتماعی است.
جرم پیش از آن که ناشی از تفکر و رویکرد مجرمانه باشد ناشی از اختلال در جامعه است. به عبارت دیگر جرم پدیده‌ای کاملا اجتماعی است. جعفر بای می‌گوید: وقتی خانواده به‌عنوان اولین نهاد اجتماعی در معرض مشکلات اقتصادی، گرفتاری‌های شغلی، مسکن و... باشد پدیده تلخ طلاق رخ می‌دهد. این پدیده هم معلول مشکلات دیگر است و هم علت آنها که در نتیجه مشکلات اجتماعی بروز پیدا می‌کند.
برگرداندن انسان‌های نابغه‌ای که از استعدادشان برای امور خلاف استفاده کرده‌اند به راهی که در آن مثل شهروند متعادل رفتار کنند کار دشواری است بنابراین برای پیشگیری اجتماعی باید سرچشمه‌ها و کانون‌های مولد جرم را پیدا کنیم. اگر برای مبارزه با آسیب‌‌اجتماعی کودکان خیابانی با بچه‌ها برخورد کنیم، در حقشان جفا کرده‌ایم.
انواع پیشگیری اجتماعی
وی در مورد انواع پیشگیری می‌گوید: پیشگیری اجتماعی را می‌توان از چندین منظر تقسیم‌بندی کرد. اگر بخواهیم پیشگیری اجتماعی را از نظر زمان اجرای وقوع جرم نگاه کنیم می‌توان به اقدامات اولیه پیش از وقوع، حین وقوع و پس از وقوع جرم تقسیم‌بندی کرد. در اقدام پیشین تلاش بر این است که فرایند تربیت کودک به کامل‌ترین و منطقی‌ترین شکل صورت بگیرد.
نقص در فرایند جامعه‌پذیری باعث ایجاد نابهنجاری‌ها و کج رفتاری‌ها می‌شود. هرگونه اختلال در نهاد‌های خانواده، مدرسه، دانشگاه، پادگان، رسانه و... خود را در قالب رفتار‌های مجرمانه نشان خواهد داد. من معتقدم کسی را که خانواده ادب نکند جامعه او را ادب خواهد کرد. هر گونه خلأ و کاستی در فرایند جامعه‌پذیری جامعه را از داشتن یک شهروند متعادل محروم خواهد کرد. در این راه در هر مرحله بایستی کمبود‌های مرحله قبل در فرایند جامعه‌پذیری رفع شود. در مرحله حین وقوع جرم پلیس می‌تواند از راه‌های پیشگیرانه برای اطرافیان مجرم و او استفاده کند. در مرحله‌ای که جرم رخ داده است انجام اقدامات بازپروری به شکل صحیح مانند درمان در فرایند بیماری توسط پزشک می‌تواند مؤثر باشد.
جعفر بای می‌افزاید: پیشگیری اجتماعی از جرم را می‌توان از وجوه و زیرمجموعه‌های زیر نیز بررسی کرد مانند: آثار و عواقب جرم (پیش‌آمد‌ها و پس‌آمدهای جرم)، تعلقات طبقاتی مجرمان (یقه‌سفیدها و یقه‌آبی‌ها)، دفعات ارتکاب جرم ( کسانی که برای اولین بار مرتکب جرم می‌شوند، مجرمان سابقه‌دار)، شیوه عملکرد (کنشی- ممانعت از وقوع جرم- واکنشی - تعیین کیفر با اقدامات تامینی و تربیتی درمان مجرمان)، محدوده جغرافیایی (جامعه‌مدار، محیطی و زود رس، رشدمدار، فردمدار) شکل و روش اجرا (دولتی، غیردولتی) و...
ویژگی‌های برنامه‌های پیشگیری اجتماعی
این کارشناس مسائل اجتماعی در مورد ویژگی‌های برنامه‌های پیشگیرانه معتقد است: از مهم‌ترین ویژگی‌هایی که هر برنامه و اقدام پیشگیرانه در برابر جرم بایستی داشته باشد مداومت و استمرار در اجرای برنامه است. اگر برنامه‌های پیشگیری را در یک مقطع کوتاهی از زمان اجرا و بعد رها شوم، جامعه دچار بلاو بحران خواهد شد. پسامد فراموشی و یا تعطیلی پیشگیری اجتماعی بحران‌های اجتماعی است. رفتار پیشگیرانه بایستی رویکرد علمی و تخصصی داشته باشد. همانطور که برای درمان
هر بیماری، پزشک متخصص بایستی نظر بدهد. برای درمان مشکلات جامعه نیز باید افراد متخصص اظهار نظر کنند.
برنامه‌های پیشگیرانه از آسیب بایستی فرایندمحور باشد. به این معنا که بایستی سلسله مراتب جامعه‌پذیری از خانه تا جامعه صورت بگیرد و از نتیجه‌گیری محض خودداری شود. یعنی نتیجه به اندازه خود فرایند پیشگیری مهم نیست. اگر فرایند درست و دقیق رخ بدهد پیشگیری جواب خواهد داد. مثل معلمی که به جای درست درس دادن از همان ابتدا نمونه سؤال می‌دهد. 2روش برخورد با موضوع پیشگیری اجتماعی وجود دارد مهم این است که نتیجه برایمان مهم باشد یا فرایند آموزش.
وی در ادامه می‌گوید: برنامه‌های پیشگیری بایستی پژوهش‌مدار باشد. نباید مسئولان بدون بررسی لازم و کافی اقدام به برنامه‌ریزی کنند. هم اکنون در حوزه پیشگیری پژوهش‌های زیادی می‌شود ولی این که این پژوهش‌ها چقدر کاربردی است و به کار دستگاه‌های پیشگیرنده می‌آید جای سؤال دارد؟
جعفر بای می‌گوید: کلان نگری خصوصیت دیگری است که برنامه‌های پیشگیری اجتماعی بایستی داشته باشد. نمی‌توان با کارهای مقطعی و سطحی انتظار داشت که برای پیشگیری اجتماعی کاری کرد. جزیره‌ای اندیشیدن و عمل کردن فایده‌ای ندارد. برای پیشگیری باید تمام دستگاه‌های دست‌اندرکار همکاری کنند. این مفهوم بین سازمانی است که باید با صبوری و صرف زمان به آن دست یافت.وی تجربه‌آموزی را مشخصه دیگر برنامه‌های پیشگیری اجتماعی می‌داند و می‌گوید: سالهاست که در کشور‌‌های غربی برای مبارزه با مواد‌مخدرطرح‌های مختلفی اجرا می‌شود ولی یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین آنها جا انداختن تصویر یک فرد خوش‌پوش، ورزشکار با بازوهای ستبر و هیکلی تنومند به‌عنوان ایده‌آل بین جوانان بود. قاعدتا فرد معتاد نمی‌تواند چنین ظاهری داشته باشد. ما می‌توانیم چنین الگو‌هایی را برای برنامه‌ریزی‌های خود استفاده کنیم. می‌توان آنها را با مشخصه‌های فرهنگی خاص خودمان بومی کرد. ابتدا آن را در نمونه کوچک اجرا کنیم بعد اگر آسیب کمتر و نتیجه بهتری داشت سراسری کرد.
وی می‌گوید: تامین بودجه در این حوزه را نباید هزینه تلقی کرد بلکه هر چه در راه پیشگیری هزینه شود سرمایه‌گذاری است.
آموزش مسائل بهداشتی، مهارت‌های زندگی، تجهیز باشگاه‌های ورزشی و... همه نوعی سرمایه‌گذاری است. همانطور که هر چه بهداشت جامعه ارتقاء پیدا بکند افراد آن جامعه سالم‌تر خواهند بود در حوزه پیشگیری اجتماعی نیز چنین خواهد بود؛ افراد کمتر به بزهکاری می‌اندیشند.
بای می‌گوید: دستگاه‌های متولی پیشگیری اجتماعی به نظر می‌رسد برنامه و هدفی برای قانون‌مند شدن ندارند. هر کسی دارد کار خودش را می‌کند درصورتی که این کار مستلزم برنامه جامع و فرادستی است. اخیرا فراکسیونی در مجلس برای پیشگیری اجتماعی تشکیل شده است و انتظار می‌رود اوضاع تغییر کند. انجام اقدامات چند نهادی مثل انجام ورزش‌های گروهی است.
باید یاد بگیریم چطور می‌توان کار گروهی کرد. برای پیشگیری اجتماعی نیز نیرو‌هایی لازم است که بتوانند به صورت چندنهادی با هم کار کنند و همدلی و هماهنگی داشته باشند. در کار پیشگیری اجتماعی باید طوری برنامه‌ریزی کرد که موضوع پیشگیری دغدغه همگان شود و از مردم و مسئولان بخواهند که برای آن همکاری کند. این کارشناس مسائل اجتماعی می‌گوید: مدیریت در پیشگیری اجتماعی بایستی ثبات داشته باشد این موضوع را نباید با رکود سازمانی اشتباه گرفت. در این کار بایستی خطوط قرمز را حذف کرد. پیشگیری تعارف‌بردار نیست و باید در اجرای آن قاطعیت داشت.
کلان‌نگری، اقدامات میان‌رشته‌ای، همدلی و همزبانی سازمانی، اتحاد و انسجام در عمل و نظر، اطلاع‌رسانی به مردم، نهادینه سازی هنجارها، بهره‌گیری از همه ظرفیت‌ها و پتانسیل‌ها، عدم دلسردی در کار، اعمال سیاست‌های تنبیهی و تشویقی برای مجریان و مدیران از دیگر ویژگی‌هایی است که جعفر بای به‌عنوان یک برنامه پیشگیری اجتماعی خوب از آن یاد می‌کند.
