ویژگی‌های پیشگیری از وقوع جرم

با کسب اجازه از ایشان در بیان ویژگی‌های پیشگیری از وقوع جرم مطالبی بدین شرح تقدیم می‌شود:

ساده ولی پیچیده

چنانچه سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در نهادهای آموزشی و تربیتی متناسب با الگوی ممتاز ایرانی، اسلامی و منحصر به فرد و منطبق با حقیقت و واقعیت اندیشه‌های دینی باشد و نهادهای مذکور وظایف محوله خویش را به خوبی انجام دهند در واقع به همین «سادگی» از وقوع جرم پیشگیری کرده‌اند ولی اگر قصور و کوتاهی در انجام مأموریت‌های آنان انجام شود پیش‌زمینه‌های وقوع جرم و مقدمات مجرم‌پروری در جامعه فراهم شده است. در چنین حالتی پیشگیری از وقوع جرم بسیار «پیچیده» خواهد شد.

جزئی ولی کلی

پیشگیری از وقوع جرم می‌تواند از جزئی‌ترین مسئله فردی و اجتماعی شروع و به کلی‌ترین مباحث اجتماعی و فرهنگی ختم شود. در واقع هر نوع رفتار فردی و اجتماعی می‌تواند موضوع پیشگیری از وقوع جرم قرار گیرد. بررسی نتایج پژوهش‌های اجتماعی نشان می‌دهد که در ارتکاب جرم از مسائل جزئی پیش‌پاافتاده گرفته تا مباحث کلی و کلان می‌توانند دخالت داشته باشند و گاهی پیشگیری از امور جزئی پیش‌نیاز مسائل کلی‌ قرار گرفته و از ارتکاب جرم ممانعت می‌کند.

فردی ولی گروهی

پیشگیری از وقوع جرم از طریق ارتقای مهارت‌های اساسی زندگی از جمله مهارت‌ خودکنترلی یا خودمدیریتی می‌تواند زمینه مناسبی برای کاهش جرائم اجتماعی باشد ولی اگر فرد نتواند خود را اداره کند می‌بایست گروه آن را از ارتکاب جرم بازدارد. برنامه‌های پیشگیرانه از وقوع جرم هم می‌تواند در قالب فردی و هم به صورت جمعی، تیمی و گروهی انجام پذیرد.

آنی ولی مداوم

برخی از جرائم را می‌بایست فوری و آنی پیشگیری کرد و فوت وقت منجر به بروز حوادث غم‌انگیزی خواهد شد؛ در حالی که مسئله پیشگیری از وقوع جرم یک امر مستمر و مداوم است و همه انسان‌ها ‌باید در همه حال مقابل تهدیدات پیرامونی سیاست پیشگیرانه را اتخاذ کنند.

کیفری ولی غیرکیفری

کیفر و مجازات یکی از ابزارهای مهم پیشگیری از وقوع جرم محسوب می‌شود ولی شیوه‌های فراوان دیگری وجود دارد که مؤثرتر از کیفر می‌تواند در ممانعت از ارتکاب جرم نقش‌آفرین باشد. اگر روش‌های متنوع غیرکیفری(فرهنگی و اجتماعی) در پیشگیری مورد غفلت قرار گیرد ناچارا با حادث شدن جرم می‌بایست از ابزار مجازات در پیشگیری از وقوع جرم استفاده کرد.

قضایی ولی نه قضایی

اگرچه همه اقدامات قضایی، اهداف پیشگیرانه از وقوع جرم دارد ولی پیشگیری از ارتکاب جرم در سطح وسیع‌تر فقط شامل امور قضایی نمی‌شود. به عبارت دیگر تلاش قضایی بخشی از فرایند پیشگیری از وقوع جرم محسوب می‌شود. همه فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی که به وسیله سازمان‌ها و نهادهای آموزشی و تربیتی حتی اقتصادی و اجتماعی و... انجام می‌شود به صورت پیدا و پنهان با هدف پیشگیری از ارتکاب جرم تحقق می‌یابد که اینگونه امور بر پیشگیری قضایی مقدم هستند. به عبارت دیگر پیشگیری از وقوع جرم پیش از اینکه قضایی باشد فرهنگی و اجتماعی است.

دولتی ولی غیردولتی

فعالیت‌های همه سازمان‌های دولتی به صورت رسمی جزو اقدامات پیشگیرانه از وقوع جرم هستند ولی به علت گستردگی محدوده فعالیت انسان‌ها در جامعه که وسیع‌تر از قلمرو فعالیت‌های دستگاه‌های دولتی است به حضور نهادهای مردمی و تشکل‌های بومی و محلی در امر پیشگیری از ارتکاب جرم احتیاج است. امروزه تلاش همه سیاست‌گذاران اجتماعی ناظر بر مردم محور کردن (مردمی‌سازی) پیشگیری از وقوع جرم است. به دیگر سخن، پیشگیری از وقوع جرم پیش از آنکه دولتی باشد غیردولتی و مردمی است.

کوتاه‌مدت ولی بلندمدت

برنامه‌ریزی پیشگیری از وقوع جرم در خصوص برخی از جرائم می‌بایست به صورت کوتاه‌مدت طراحی و اجرا شود تا عوارض آن دیگر شهروندان را دچار مشکل نکند. اقدامات کوتاه‌مدت نوعی مصونیت‌سازی فوری اطرافیان مجرم است تا پیش از هرگونه ابتلا به آسیب، آنان حفظ شوند. در پیشگیری‌های کیفری می‌توان از این مدل استفاده کرد اما در پیشگیری‌های فرهنگی و اجتماعی از وقوع جرم، از شیوه‌ برنامه ریزی بلندمدت بهره می‌گیرند.

رسمی ولی غیررسمی

گاهی فعالیت‌های پیشگیری از وقوع جرم قانونمند، مدون و رسمیت یافته انجام می‌شود و پیش از هر اقدامی برنامه‌ها طراحی و مصوب می‌شود تا به مرحله اجر درآید ولی اغلب اوقات نیز بدون هیچ‌گونه زمینه‌ رسمی، افراد اقدام به رفتار پیشگیرانه می‌کنند. همه تلاش‌های مردمی مانند امر به معروف و نهی از منکر از پیش تعیین شده نیست و به عبارتی دیگر، پیشگیری از وقوع جرم پیش از اینکه رسمی باشد غیررسمی است.

تعاملی ولی غیرتعاملی

بر اساس نظر روانشناسان، پیشگیری از وقوع جرم بهتر است به صورت تعاملی انجام شود یعنی اینکه پیشگیری شونده(شهروند- بزهکار- بزه‌دیده و...) فعالانه در فرایند پیشگیری حضور ‌یابد و همکاری لازم را با پیشگیری‌‌کننده انجام ‌دهد. در پیشگیری‌های فرهنگی و اجتماعی از روش تعاملی استفاده می‌شود ولی در برخی از پیشگیری‌ها مانند پیشگیری کیفری چون پیشگیری‌شونده، تسلیم بی‌چون و چرای پیشگیری‌کننده است پیشگیری غیرتعاملی تلقی می‌شود.

پیشگیری از وقوع قبل یا بعد از وقوع جرم

مراحل وقوع جرم را به 3مقطع تقسیم می‌کنند؛ تدابیر قبل از وقوع جرم، اقدامات حین انجام جرم و فعالیت‌های پس از وقوع جرم. به علت زیان و ضرر فردی و اجتماعی رخداد جرم در جامعه می‌بایست همه عناصر انسانی تلاش کنند تا جرمی اتفاق نیفتد چون جرم افزون بر اینکه به مجرم خسارت وارد می‌کند پیامدهای ناگوار اجتماعی بر شهروندان را نیز به همراه دارد به همین دلیل باید تا آخرین لحظه‌های وقوع جرم کوشش همگانی مبنی بر ممانعت از ارتکاب جرم انجام شود. همه تلاش‌ها تا زمان ارتکاب جرم را پیشگیری قبل از وقوع جرم می‌گویند ولی وقتی که جرم اتفاق افتاد فعالیت‌های انجام شده را پیشگیری پس از وقوع جرم می‌نامند. شیوه پیشگیری فرهنگی و اجتماعی در هر دو زمان قابلیت تحقق را دارد ولی پیشگیری کیفری پس از وقوع جرم آغاز می‌شود و با مجازات مجرم خاتمه می‌یابد.

بزهکارمدار ولی بزه‌دیده مدار

بعضی از اندیشمندان معتقدند که پیشگیری از وقوع جرم می‌بایست معطوف به بزهکاران باشد و اگر هنجارشکنان اجتماعی اصلاح شوند در جامعه مشکل نخواهد بود و به همین دلیل همه تلاش‌های خویش را برای درمان کجروان مصروف می‌کنند. گروهی دیگر بر این باورند که در هر جامعه قشری آسیب‌پذیرند و همیشه مورد اذیت بزهکاران قرار می‌گیرند و به همین دلیل اگر آسیب‌پذیران را از دسترسی منحرفان اجتماعی خارج کنند جرائم در جامعه کاهش خواهد یافت؛ به تعبیر تمثیلی که اگر در جامعه کسی بره نشود، گرگی به وجود نخواهد آمد.

پویا ولی ایستا

برخی از شیوه‌های پیشگیری همراه با تحرک مکانی انجام می‌شود؛ مانند حضور فیزیکی پلیس در خیابان‌ها یا گشت‌های موتوری در معابر، ولی بعضی از پیشگیری‌ها نیازی به حرکت و جابه‌جایی ندارد. به پیشگیری‌هایی که نیاز به تحرک جغرافیایی دارد پیشگیری پویا گویند ولی به پیشگیری‌هایی که در فعالیت‌های مورد انتظارشان حرکت جغرافیایی ضرورتی ندارد پیشگیری ایستا گفته می‌شود. پویایی و ایستایی در این تعاریف ناظر بر امور فیزیکی رفتار پیشگیری‌کننده است ولی به لحاظ محتوایی این مسئله را به روش‌های پیشگیری پویا و ایستا یا محتوای پیشگیری پویا و ایستا نیز می‌توان توسعه مفهومی داد و بر اساس معانی متعدد آنها به تعاریف جدیدی دست یافت.

مستقیم ولی غیرمستقیم

برخی از برنامه‌های پیشگیری از وقوع جرم به صورت مستقیم و بی‌واسطه با بزهکار ارتباط پیدا می‌کند ولی بعضی دیگر از فعالیت‌ها غیرمستقیم و به صورت کلی و عام برای همه شهروندان نقش پیشگیرانه دارد.
تلاش‌های پیشگیرانه در زندان‌ها شیوه پیشگیری مستقیم است ولی همه فعالیت‌هایی که قبل از ارتکاب جرم
به منظور اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی اتفاق می‌افتد و مخاطب عام دارد روش پیشگیری غیرمستقیم است. فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی در هر دو حالت می‌تواند انجام شود ولی پیشگیری قضایی و کیفری به صورت مستقیم به مرحله اجرا درمی‌آید.

پیشینی ولی پسینی

وقوع جرم به عنوان یک پدیده اجتماعی مرز تعیین انواع فعالیت‌های این دو شیوه از پیشگیری است. تمامی اقداماتی که قبل از وقوع جرم و با هدف مصنویت سازی جامعه انجام می‌شود پیشگیری از وقوع جرم پیشینی نام دارد ولی اگر جرم حادث شود و به منظور جلوگیری از تکرار جرم تدابیری اتخاذ شود یا برای کاهش تعداد مجرمین با سابقه در جامعه فعالیت‌هایی انجام شود آن را اقدامات پیشگیرانه پسینی می‌نامند.پیشگیری فرهنگی و اجتماعی در هر دو مقطع فوق‌الاشاره قابل انجام است ولی پیشگیری کیفری پس از وقوع جرم انجام می‌شود.

اولیه ولی ثانویه و ثالثیه

همه تلاش‌ها و کوشش‌هایی که از سوی نهادهای مردمی و سازمان‌های دولتی به منظور جلوگیری از بروز جرم در جامعه انجام می‌شود به عنوان اقدامات پیشگیرانه اولیه از وقوع جرم محسوب می‌شود ولی به فعالیت‌های پلیس برای ممانعت از انجام جرم در لحظات اولیه شکل‌گیری جرم و کوشش‌های ایشان در حین بروز جرم و پیشگیری‌های کیفری که پس از ارتکاب جرم اتفاق می‌افتد پیشگیری ثانویه گفته می‌شود و فعالیت‌های بازتوانی پس از اتمام مجازات مجرمان را که زمینه بازگشت مجدد آنان به جامعه را فراهم می‌کند پیشگیری ثالثیه می‌گویند. پیشگیری‌های فرهنگی و اجتماعی در همه مراحل
قابل اجرا و کارساز است ولی پیشگیری پلیسی در حین ارتکاب و پیشگیری کیفری پس از وقوع جرم انجام می‌شود.

نظری ولی عملی

پیشگیری از وقوع جرم پیش از اینکه یک فعالیت عملیاتی باشد یک فکر یا یک ایده و نظر یا یک سیاست و یک نگرش است. ابتدا باید تلاش کرد تا اندیشه پیشگیری از وقوع جرم در تمامی رویکردهایی که در فعالیت‌های شهروندان مشاهده می‌شود مزین به این سیاست ارزشمند شود. برخی از صاحب‌نظران آنقدر به این مسئله توجه و تأکید دارند که پیشگیری را صرفا یک اندیشه و رویکرد در رفتارهای انسان‌ها می‌دانند ولی پیشگیری از وقوع جرم افزون بر مبانی نظری دارای ارکان اجرایی نیز هست و برای بعضی از مدل‌های پیشگیری الگوهای رفتاری خاصی را تعیین کرده‌اند که این بخش ناظر بر پیشگیری‌های عملیاتی و اجرایی برای ممانعت از بروز جرم در جامعه است ولی پیشگیری از وقوع جرم قبل از اینکه عملیاتی و اجرایی باشد اندیشه، ایده و نظر است.

ثابت ولی متغیر

جرم، ‌ ناشی از کجروی انسان در جامعه است و چون آدمی یک موجود پیچیده خلقت است و همیشه در حال تغییر و دگرگونی است. این تحولات منجر به بروز جرائم جدید در جامعه می‌شود. به همین دلیل اگرچه به ظاهر در پیشگیری از وقوع جرم یک رفتار معین، مصوب، مشخص و ثابت از انسان‌ها در جامعه مشاهده می‌شود ولی به علت پویایی جرم می‌بایست دائما رفتار پیشگیرانه نیز در حال تغیر و تحول باشد. لازم به یادآوری است که دگرگونی در شیوه‌های پیشگیری از وقوع جرم می‌بایست پیش از تولید جرائم جدید انجام شود تا بتواند از شیوع آن در جامعه جلوگیری کند. پس پیشگیری اگرچه به ظاهر روندی ثابت دارد ولی فعالیتی است که دائما متناسب با شرایط جامعه در حال تغییر و تحول است.

روبنایی ولی زیربنایی

پیشگیری از وقوع جرم را به لحاظ جایگاه و اهمیتی که در جامعه بشری دارد می‌تواند به بخش‌ زیربنایی(فعالیت‌های زیرساختی، بنیانی و درازمدت) و بخش روبنایی(تلاش‌های اجرایی عملیاتی فوری و اورژانسی) تقسیم کرد. امور فرهنگی و اجتماعی‌ای که ریشه‌ها را نشانه گرفته و اساس و بنیان تکوین شخصیت انسان‌ها را پایه‌ریزی می‌کند و تا زمان حیات آنان استمرار دارد، پیشگیری‌های زیربنایی است ولی فعالیت‌های تند، سریع و اورژانسی بازدارنده که حین وقوع یا پس از آن اعمال می‌شود اقدامات روبنایی محسوب می‌شود. پیشگیری از وقوع جرم قبل از اینکه روبنایی باشد زیربنایی است.
یادآوری: شاید برخی از موارد ذکر شده به ظاهر تکراری باشد ولی لزوما به منظور اهمیت و ضرورت طرح مجدد آنها برای دستیابی به ادبیات مشترک و درک واحد از مسئله، مطرح شده است.

جعفر بای، کارشناس مسائل اجتماعی