این تصویر مردان و زنانی است که هر یک با فانوسی در دست فاصله میان روستا تا مزارع را آرام و خاموش می‌پیمایند تا به ملاقات دختران سحر بروند که تمامی شب تن را در مهتاب شسته‌اند و اکنون در انتظار دستان گرم و پرمهر روستاییان بی‌قراری می‌کنند.گل‌های خوش عطر و زیبای زعفران باید از خاک دل بکنند و در آغاز حیاتی دیگر، رنج سفری به درازای خراسان تا سراسر جهان را بر تن لطیفشان هموار کنند تا در نهایت میهمان سفره‌های مشتاقان بی‌شمار خود باشند.
با نزدیک شدن به روزهای پایانی فصل پاییز، آمار و بر آورد کارشناسان حاکی از تولید 220 تن زعفران خالص در ایران به ارزش 440 میلیارد تومان معادل تولید تقریبا یک میلیون تن گندم است. از این میزان، خراسان رضوی با 78 درصد سطح زیرکشت کشور معادل 150 تن در جایگاه نخست قرار دارد و پس از آن خراسان جنوبی با 12 هزار هکتار سطح زیرکشت و تولید41 تن زعفران حائز رتبه دوم تولید زعفران در کشور است.
تولید هر هکتار گندم بیش از 2 برا بر زعفران نیاز به آب دارد و این یعنی در اقلیم خشک و کم‌آب فلات ایران کشت زعفران از توجیه اقتصادی بسیار خوبی برخوردار است.به نظر می‌رسد افزایش 12 برابری قیمت زعفران در 3 سال گذشته که به رقم بی‌سابقه هر کیلو 4 میلیون و 800 هزار تومان نیز رسید، از دلایل تشویق کشاورزان برای روی آوردن به کشت این گیاه گرانبها و افزایش
70 هزار تنی تولید در مقایسه با سال قبل باشد، به‌گونه‌ای که اکنون به جز 2 قطب تولید زعفران، در استان‌های واقع در ساحل خلیج‌فارس، حاشیه کویر مرکزی مانند خور و بیابانک در استان اصفهان و حتی در دامنه‌های زاگرس به‌ویژه لرستان شاهد کشت گل‌های خوش رنگ و بوی زعفران هستیم و این یعنی آغاز یک کشت جدید و فراگیر در سراسر ایران است.کریم قربانی، رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی لرستان با بیان این‌که از 2 سال پیش در این استان کشت زعفران به‌صورت انبوه آغاز شده است، می‌گوید که با توجه به خشکسالی‌های اخیر، امسال کشت زعفران در اراضی دیم و کم‌بازده برخی نقاط استان با توزیع 60تن پیاز مرغوب زعفران شروع شده است. مدیر جهاد کشاورزی کاشان نیز با ذکر سابقه 10 ساله این شهرستان در کشت زعفران اضافه می‌کند: « اکنون متوسط برداشت زعفران خشک در منطقه کویری کاشان 4 کیلو در هکتار است که در برخی مناطق به 7 کیلو نیز می‌رسد.»
به گفته جواد امان‌پور، جهاد کشاورزی کاشان برای ترویج کشت زعفران به کشاورزانی که دست کم یک هکتار زمین داشته باشند، در قالب طرح طوبی تسهیلات بانکی می‌دهد.
حسن صالحی، معاون جهاد کشاورزی شهرستان خور و بیابانک، نیز با توجه به کمبود شدید آب در منطقه و سرمازدگی نخلستان‌های منطقه در سال 86، از کشت زعفران به‌عنوان جایگزین نخلداری یاد می‌کند و می‌گوید: «حدود 5 هزار و
500 کیلو پیاز زعفران بین کشاورزان خور و بیابانک توزیع شده است.» بر این اساس به‌نظر می‌رسد تب کشت طلای سرخ به سرعت در حال همه گیر شدن در جای‌جای کشور است، اما افزایش تولید بدون در نظر داشتن مصرف جهانی زعفران، یعنی پذیرش خطر سقوط قیمت داخلی و متضرر شدن زعفران کاران. اگر چرخه تکراری کشت پیاز و سیب زمینی در سال‌های گذشته را به‌خاطر آوریم، به روشنی در می‌یابیم که بی‌اطلاعی کشاورزان از سطح زیرکشت این دو محصول، میزان نیاز داخلی و ظرفیت صادرات، همواره منجر به گرانی و کمبود بیش از حد یکی از آنها و ارزانی و فراوانی همان محصول در سال بعد می‌شود. شاید این‌بار شاهد تکرار این قصه تلخ برای زعفران هم باشیم.
رونوشت برابر اصل نیست
افزایش چند برابری قیمت زعفران به‌ویژه در سال گذشته عواقب دیگری هم به‌دنبال داشت که می‌توان از حذف زعفران از سبد خرید بسیاری از مصرف‌کنندگان داخلی و یافتن جایگزین‌های دیگر یاد کرد. مهدی پور‌هاشم، مدیرکل استاندارد استان تهران از رواج مصرف زعفران تقلبی در برخی رستوران‌های تهران می‌گوید و می‌افزاید: «در طرح بازرسی از رستوران‌ها و فست‌فودهای تهران مشخص شد که برخی از آنها از رنگ غیرمجاز «تارترازین» با عنوان تجاری و اسم عربی «صفار الزعفران» استفاده می‌کنند که بسیار سمی و سرطان‌زاست.»مقرون به صرفه و ارزان بودن این محصول تقلبی حتی برای مصرف‌کنندگان خانگی نیز جاذبه ایجاد کرده است تا آنجا که دکتر مصداقی‌نیا، معاون بهداشتی وزارت بهداشت، از مسافران حج تمتع امسال خواست از خرید صفارالزعفران خودداری کنند.غلامرضا میری، رئیس اتحادیه فروشندگان و صادرکنندگان زعفران نیز با تایید ترویج مصرف رنگ‌های خوراکی غیرمجاز و زعفران مصنوعی که به‌طور عمده از هند، امارات و عربستان وارد ایران می‌شود یاد‌آوری می‌کند: «متولیان صنایع غذایی بیشتر به رنگ توجه دارند تا دیگر خواص زعفران و به‌همین دلیل در پی استفاده از رنگ‌های شیمیایی، مصرف سرانه زعفران طبیعی در کشور به‌شدت کاهش یافته است.»
رویه‌های گوناگون
مصرف داخلی زعفران در بهترین حالت فقط شامل 20 درصد تولید فعلی کشور است، بنابراین ناگزیریم 80 درصد بقیه را صادر کنیم، اما این ضرورت هیچ‌گاه موجب ایجاد وحدت رویه و تصمیم‌گیری‌های هما هنگ بین صادرکنندگان نشده است. برخی به‌شدت با صادرات فله‌ای زعفران مخالفند و آن را به زیان تولید و مغایر با معرفی برند ایرانی می‌دانند و برای این نظر خود نیز دلایلی ارائه می‌کنند، اما گروهی انحصاری کردن بسته‌بندی، ایجاد محدودیت در صادرات زعفران فله و محدودیت در وزن ارسالی را ضربه به تولید زعفران و از بین بردن منافع دراز مدت تجارت زعفران می‌دانند.
کیومرث کرمانشاهی، معاون کمک‌های تجاری سازمان توسعه تجارت دراین‌باره تصریح می‌کند: برخی از تولید‌کنندگان زعفران مایلند که زعفران به‌صورت فله‌ای صادر شود و برخی دیگر می‌گویند باید آن را در بسته‌های کوچک عرضه کرد. آنان در این‌باره توافق نظر ندارند و به‌همین دلیل وزارت بازرگانی خود وارد صحنه شد و عوارض خاصی را معین کرد. وی تاکید می‌کند که صادرکنندگان زعفران باید تصمیم واحدی بگیرند و آن را به وزارت بازرگانی اعلام کنند.دولت با هدف حمایت از برند ایرانی زعفران، جوایز صادراتی زعفران فله را حذف کرد و اختصاص این جوایز را به صادرات در بسته‌بندی‌های کوچک اختصاص داد. همچنین صادرکنندگان زعفران به‌صورت فله را موظف به پرداخت عوارض 5 درصدی کرد. با این حساب، تاجری که تا دیروز برای صادرات میزان مشخصی جایزه می‌گرفت، از امروز نه تنها جایزه نمی‌گیرد، بلکه جریمه هم باید بپردازد. رضا میری، رئیس اتحادیه زعفران فروشان مشهد در مخالفت با این طرح خاطر نشان می‌کند که بسته‌بندی‌های ایران در خارج از کشور باز و مجددا با نام و برند کشور مقصد وارد بازار جهانی می‌شود.
نهاوندیان، رئیس اتاق بازرگانی ایران نیز با بیان سهم 90 درصدی ایران از بازار زعفران دنیا و تاکید بر لزوم تعیین قیمت جهانی زعفران از سوی ایران، از تعیین عوارض 5 درصدی برای تشویق بسته‌بندی زعفران انتقاد می‌کند و می‌گوید: «می‌توان روش‌های بهتری را برای ارتقای بسته‌بندی زعفران در پیش گرفت، اما در هر صورت نباید برای صادرات، عوارض تعیین کرد.»
رقبای تازه‌کار
تلخی‌ها و ناکامی‌های زعفران ایرانی به اینجا ختم نمی‌شود. خبرهای رسیده از تمایل بسیاری از کشاورزان در دیگر نقاط دنیا برای کشت زعفران در اقلیم‌های مشابه با ایران حکایت دارد.رئیس هیأت‌مدیره صندوق توسعه صادرات زعفران با رد برخی سخنان مبنی بر دور از دسترس بودن تولید زعفران مشابه با زعفران ایران می‌گوید: «اگر چه اقلیم ایران برای تولید این محصول بسیار مناسب است، وضع آب و هوایی افغانستان نیز مشابه ایران است.»علی شریعتی‌مقدم از اکوادور، آرژانتین، آفریقای جنوبی، چین، ترکیه و سوریه به‌عنوان کشورهای فعال در کشت زعفران نام می‌برد و تاکید می‌کند: «اگر امروز که تولید‌کننده انحصاری هستیم برخورد معقولی با چالش‌های پیش‌رو نداشته باشیم، به‌طور قطع در آینده با مشکل روبه‌رو می‌شویم.»
کشاورزان افغان با دست‌کم 30 سال سابقه حضور مداوم در مزارع و کشتزارهای ایران، به‌طور کامل با شیوه‌های بومی پرورش زعفران ایرانی آشنا شده‌اند و اکنون در حال انتقال پیاز زعفران به افغانستان هستند، به‌گونه‌ای که امسال شاهد کشت این گل گران‌قیمت در 13استان این کشور بودیم. برای نخستین‌بار در سال98 میلادی کمیته دانمارکی کمک به پناهندگان افغان که به اختصار داکار نامیده می‌شود، زعفران را به‌عنوان یک کشت جایگزین خشخاش مورد حمایت قرار داد و ارائه آموزش‌های لازم را به کشاورزان افغان آغاز کرد.
براساس تحلیل کارشناسان خارجی مستقر در افغانستان، در سال 2006 کشت هر هکتار خشخاش 4 هزار دلار درآمد داشت. در حالی‌که این رقم برای زعفران در هر هکتار به بیش از 5 هزاردلار می‌رسد. این کارشناسان، ضروری نبودن آبیاری در تابستان، آسانی حمل‌ونقل محصول، امکان برداشت به کمک زنان و کودکان، ایجاد کار در فصل بیکاری کشاورزان (اواسط پاییز)، مقاومت در برابر آفات و بالاخره افزایش تقاضای جهانی را از دیگر دلایل تشویق کشاورزان افغان در کشت زعفران می‌دانند.
