زیرا هدف از اداره و مدیریت شهری، ایجاد فضا و محیطی امن و آرام و به‌دور از استرس و هیاهو برای شهروندان است و بی‌توجهی به موضوع حمل‌ونقل شهری عملا بی‌توجهی به آسایش و ایمنی شهروندان است زیرا شهروندان خواهان برخورداری از فضاهایی امن، راحت و در دسترس برای تردد و رفت‌وآمد هستند که این میسر نمیشود مگر با برخورداری شهروندان از معابری راحت، قابل استفاده و ایمن.
شهر زمانی برای زندگی، مناسب و آباد می‌شود که ساکنانش آن را دوست بدارند و شرط این دوستی، تعامل عملی مدیریت شهری و شهروندان است؛ به سخنی دیگر برخورداری از شهری توسعه‌یافته و بسامان، منوط به پیوند مدیریت شهری و شهروندان است.
با توجه به افزوده شدن جمعیت در شهرتهران در 40سال گذشته و به تبع آن افزوده‌شدن وسیله نقلیه شخصی و بروز ترافیک و...که این امر منجر به پیچیده شدن روابط شهری شد، شهر نیز به‌شدت نیازمند رویکردهای فرهنگی و به عبارت دیگر فرهنگسازی است. فرهنگسازی عبارت است از: توسعه رفتارهای مثبت، پرهیز از خشونت، توجه به حقوق دیگران، توجه به بهداشت روانی و سلامت عمومی، مراعات قوانین شهروندی، توجه به مسائل شهری از قبیل ترافیک، حمل‌ونقل، تبلیغات شهری و هزاران هزار موضوع دیگر که در حوزه فرهنگ عمومی و شهری قرار دارند و بی‌توجهی به هر یک از این موارد می‌تواند آثار زیانباری را بر توسعه شهری بر جای گذارد که به جرات می‌توان گفت خسارات زیادی بر شهر گذاشته است.
زمانی که به مسائل ناشی از ترافیک، آلودگی هوا، تردد ماشینی افراد از نقطه‌ای به نقطه دیگر و عدم‌تحرک و جنبش آنها می‌اندیشیم یکی از راه‌هایی که سودمند و مقرون به صرفه به‌نظر می‌رسد، استفاده از دوچرخه به‌عنوان وسیله نقلیه کم‌حجم و راحت، مطلوب و مؤثر است.
استفاده از دوچرخه به‌عنوان وسیله حمل‌ونقل روزمره نیاز به رشد و توسعه فرهنگ دوچرخه بین افراد جامعه دارد که وظیفه این رشد و بستر‌سازی و ایجاد فرهنگ استفاده از آن به‌عهده یک ارگان یا سازمان خاصی نیست بلکه نیاز است تمامی عوامل فکری و اجرایی همت کرده و در انجام این رسالت مهم ایفای وظیفه کنند. توسعه فرهنگ دوچرخهسواری به لحاظ کمک به رفع مسائل ترافیکی، زیست‌محیطی و توسعه همگانی استفاده از دوچرخه اهمیت ویژه‌ای در تأمین سلامتی فرد و اجتماع دارد که نیازمند همکاری همه‌جانبه ارگان‌های مسئول شهر است.
ارتقا و غنی‌سازی فرهنگ استفاده از دوچرخه، عوارض و خسارت‌های جسمانی، روحی، روانی و اقتصادی و مسائل تردد و حمل‌ونقل و آلودگی هوا را تا حد زیادی کاهش می‌دهد و همه شهروندان را در رسیدن به شهری سالم با هوایی پاک و آسمانی آبی یاری میکند. در کشورهای دیگر جهت حل مشکل ترافیک با فرهنگسازی و از همه مهم‌تر ایجاد بستر مناسب جهت استفاده از دوچرخه، فرهنگ استفاده از دوچرخه ایجاد شده و شهروندان در حمل‌ونقل شهری از این وسیله نقلیه استفاده می‌کنند.
کشورهایی مثل چین، هند، هلند، مالزی و ده‌ها کشور دیگر دوچرخه یکی از وسایل نقلیه کاربردی در جابه‌جایی و حمل‌ونقل شهری است. در این کشورها به ندرت موتور سیکلت در شهر دیده می‌شود که این امر باعث نبود ترافیک، عدم‌تخصیص بودجه و به بار آوردن هزینه‌های بسیار زیاد ناشی از احداث بزرگراه و پروژه‌های شهری، ایجاد شهری سالم و عاری از هر گونه آلودگی و ترافیک شده است.
فرهنگ و فرهنگسازی
فرهنگ مجموعه یا کلیتی است که زندگی انسان را می‌سازد و از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود «فرهنگ، فرایند فراداد فرهنگی است». بدان‌معنا که در آن یک گروه یا طبقه اجتماعی معین، زبان، باورها، تصورات و انواع عرف‌ها را دست به دست، از شخصی به شخص دیگر و از نسلی به نسل بعدی منتقل می‌کنند.
فرهنگ کلیتی است که حاصل و فرایند تحولات و حوادثی بوده که طی حیات بشری به‌وجود آمده است، لذا، فرهنگ یک پدیده پویاست. با فرهنگ، رفتارهای سنجیده به جامعه معرفی و نهادینه می‌‌شده و در یک فرایند تاریخی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود.
فرهنگ مقوله‌ای نیست که در زمانی کوتاه شکل بگیرد، بلکه فرایندی است که به یک دوره زمانی طولانی نیاز دارد تا شکل و هیأت خاص خود را پیدا کند و در جامعه به‌عنوان یک امر و یا رفتار، مورد اقبال عموم قرار گیرد و کم‌کم به‌عنوان جزئی از باورهای بنیانی اقشار یا ملتی محسوب شود. لذا در حوزه فرهنگ ترافیک و تغییر رفتارهای ترافیکی نیز میبایست با آموزش‌های فراگیر و مخاطب‌شناسی دقیق، آموزش‌ها تبدیل به باور شود.
زیرساخت‌ها
براساس آمارهای موجود در پایتخت با احتساب 40 دقیقه زمان تأخیر در هر سفر و با توجه به اینکه به‌طور متوسط 14میلیون سفر درون شهری انجام می‌شود، زمان اتلاف وقت شهروندان در راهبندان و ترافیک شهری 200میلیارد دقیقه در سال است.
البته علاوه بر اتلاف انرژی و هزینه، این سکون و کندی در رفت‌وآمد، خود فشارهای اجتماعی و روانی را به‌دنبال دارد و از دید جامعه‌شناسان، ترافیک شهر، خود را در دل معضلات اجتماعی جای کرده است که اگر برنامه‌ریزی دقیق و حساب شده‌ای صورت نگیرد، ترافیک به یک بحران اجتماعی تبدیل می‌شود.
سیستم حمل‌ونقل عمومی نسبت به سایر سیستم‌ها سطح مصرف پایین‌تر سوخت را دارد. کسی که از خودروی شخصی استفاده میکند سهم بیشتری از کل مساحت شبکه معابر را به‌خود اختصاص می‌دهد و ترافیک و آلودگی بیشتری هم ایجاد میکند اما مسافری که از سیستم حمل‌ونقل عمومی استفاده میکند به‌مراتب تقاضای کمتری از شبکه معابر داشته و طبعا نقش کمتری هم در ترافیک و آلودگی هوا خواهد داشت. بستر‌سازی یعنی ایجاد امکانات و ساز و برگ لازم جهت استقرار هدف و مسلما جهت ایجاد فرهنگ استفاده از دوچرخه و به‌کار بردن دوچرخه به‌عنوان یک وسیله نقلیه، تمامی عوامل و امکانات مدیریت شهری میبایست بسیج شوند و با آموزش، تبلیغات و اشاعه فرهنگ استفاده از دوچرخه به این مهم دست یابیم.
علاوه بر فرهنگسازی و بیان مزایای استفاده از دوچرخه، بستر‌سازی نیز از مهم‌ترین اقدامات مورد نیاز در اشاعه فرهنگ استفاده از دوچرخه است. بستر‌سازی یعنی ایجاد ساز و کار و تهیه و تأمین ابزار لازم جهت استفاده شهروندان از دوچرخه در سطح شهر است که در این رابطه انتخاب دوچرخه‌ای خوب و مناسب که سازگار با خیابان‌های شهر تهران (پستی و بلندی آن) باشد و همچنین احداث خطوط و مسیرهای ویژه دوچرخه در سطح شهر و بسط و گسترش این مسیرها در سطح شهر به همراه احداث ایستگاه‌ها و خانه‌های دوچرخه جهت پارک و تحویل و یا دریافت دوچرخه از مهم‌ترین اقدامات است.
دوچرخه
تاریخچه دوچرخهسواری به‌عنوان یک ورزش، با تاریخچه خود دوچرخه، ارتباط کامل دارد. اولین فرد در تاریخ که سوار بر دوچرخه شد، یک فرانسوی به نام سیوراک (sivrac) بود. سیوراک، در سال ۱۶۹۰ میلادی دوچرخه‌ای چوبی ساخت که شاخه‌هایی عمودی روی چرخ‌های آن قرار داشت و هر دو چرخ به وسیله یک چوب افق به هم متصل می‌شد. این دستگاه، پنجه رکاب نداشت و حرکت آن به کمک فشار دادن پاها روی زمین صورت می‌گرفت. اهالی پاریس، دوچرخه سیوراک را اسب چوبی عنوان داده بودند.
در سال ۱۸۷۸، نخستین اتحادیه ملی دوچرخه‌سواران در انگلستان تأسیس شد و این اتحادیه، مقررات خاصی برای مسابقات دوچرخهسواری در جاده و پیست برقرار کرد.
فرهنگ دوچرخه سواری در پکن و مقایسه آن با شهر تهران
پکن با ۱۶۸۰۸ کیلومترمربع وسعت و ۱۵میلیون‌نفر جمعیت، یکی از ۴کلانشهر بزرگ جهان محسوب می‌شود. پکن را بیجینگ نیز می‌گویند. بیجینگ به معنای پایتخت شمالی، شهری است مدرن و البته بسیار گسترده. این گستردگی همراه با جمعیت ۱۵میلیون نفری، پکن را با معضل جدی ترافیک مواجه ساخته است. مدیریت شهری پکن طی سال‌های اخیر کوشیده است با ایجاد بزرگراه‌ها و توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی بار ترافیکی این شهر را کاهش دهد. احداث ۵کمربندی، ۹بزرگراه و ۱۱شریان در دل شهری که از آن با عنوان ۱۱بزرگراه محلی نیز یاد می‌شود از جمله تلاش‌هایی است که تاکنون به ثمر رسیده است. با این همه هنوز بزرگ‌ترین معضل پکن، ترافیک سنگین است.
چینی‌ها دیر زمانی است که دریافته‌اند استفاده از دوچرخه می‌تواند آلودگی هوای پایتخت‌شمالی را به میزان قابل توجهی کاهش دهد. البته استفاده از دوچرخه در چین پیشینه‌ای طولانی دارد. با این حال، گرچه در روزگارانی نه چندان دور، چینی‌ها اعم از پیر و جوان با خاطری آسوده در خیابان‌ها و معابر پکن سوار بر دوچرخه در رفت‌وآمد بودند اما امروزه سهم عمده‌ای از خیابان‌ها را خودروها اشغال کرده‌اند؛ به عبارت دیگر، خودروها که روز به روز به تعداد آنها افزوده می‌شود جایی برای عبور و مرور آسان برای دوچرخه‌سواران نگذاشته‌اند. آمارها نشان می‌دهد که روزانه ۵/۳ میلیون خودرو در معابر این کلانشهر در تردد هستند. اگر ۲۱هزار اتوبوس و ۶۶۰۰ تاکسی را هم به این تعداد اضافه کنیم می‌بینید که چه حجم وحشتناکی از خودرو در معابر این کلانشهر در رفت‌وآمد هستند.
این حجم خودرو از یک سو، مجالی برای آمد و شد بدون دغدغه دوچرخه‌سواران باقی نمی‌گذارد و از سوی دیگر، دود ناشی از عبور و مرور آنها دوچرخه‌سواران را به‌شدت آزار می‌دهد، تا آنجا که در بسیاری از معابر اصلی به‌ویژه در چهارراه‌ها، شهروندانی که بیماری ریوی یا قلبی دارند دچار تنگی نفس می‌شوند. نکته جالب آنکه، رانندگان اتوبوس‌ها به محض توقف، موتور را خاموش می‌کنند و بدین‌ترتیب سهم قابل‌توجهی از آلایندگی را کاهش می‌دهند. این راهکاری است که نه تنها در کشور ما به آن توجهی نشده و نمیشود که اغلب دیده می‌شود اتوبوس‌های درون شهری بی‌آنکه کسی به آنها هشدار دهد، اتوبوس‌ها را در ایستگاه‌ها با موتور روشن رها می‌کنند؛ همچنان که در توقفگاه‌ها این مسئله رعایت نمیشود.
کمتر خیابانی را در پکن می‌توان یافت که در آن مسیری برای عبور و مرور دوچرخه طراحی نشده باشد، به‌طوری که گاه مسیر ویژه دوچرخه‌سواران با یک خط از مسیر خودروها جدا شده است.
این طراحی نشان می‌دهد که مدیریت شهری پکن تلاش میکند تا شهروندان را به استفاده از دوچرخه ترغیب کند. حتی برای گردشگران هم امکان استفاده از دوچرخه فراهم است، به‌طوری که هر گردشگری می‌تواند با پرداخت هزینه‌ای اندک، دوچرخه‌ای کرایه کرده و با آن از مکان‌های دیدنی بازدید کند.
آنچه در این شهر بیش از هر چیز توجه شما را به‌خود جلب میکند، عبور و مرور بسیاری از مردم در شهر با دوچرخه است. هنوز در پکن مسیرهای ویژه دوچرخه به چشم می‌خورد که دوچرخه‌سواران از جوان تا کهنسال با فراغ بال در آنها رفت‌وآمد می‌کنند و به کارهای روزمره خود می‌رسند. دوچرخه از سالیان دور با زندگی مردم پکن گره خورده است. در این شهر ۷ میلیون دوچرخه وجود دارد.
● تردد با دوچرخه، ارزان و راحت
با افزایش شمار خودروها در پکن، حالا دیگر رفت‌وآمد به کندی صورت میگیرد. خودروها مدت‌ها پشت چراغ‌قرمز می‌مانند و رانندگان به این وضع عادت کرده‌اند. راننده باید در یک خیابان تا پایان آن یا تقاطع بعدی برود و بعد تغییر مسیر دهد. اما دوچرخه‌ها از هر نظر آزادند. کسانی که از دوچرخه به‌عنوان وسیله نقلیه استفاده می‌کنند، توجهی به آلودگی هوای شهر ندارند. فقط به این فکر هستند که راحت‌تر و زودتر به مقصد برسند. آنها در میانه راه، از دوچرخه پیاده می‌شوند و در همان خیابان دور می‌زنند. هر جا که دلشان بخواهد می‌ایستند و به گردش می‌پردازند.
«طرح ایجاد مسیرهای دوچرخهسواری در شهرها و نگاه شهرداران کلانشهرها به این پروژه باعث شده تا به تازگی شاهد گسترش خطوط دوچرخهسواری در شهرها باشیم به‌گونه‌ای که شهروندان برای سفرهای درون شهری خود از دوچرخه به جای خودرو استفاده می‌کنند». «بیشتر شهرهای دنیا مانند سیدنی لندن، نیویورک، آمستردام، پاریس و ملبورن در این خصوص و ایجاد مسیرهای جداگانه دوچرخهسواری موفقیت قابل‌قبولی داشته‌اند».
این جملات بخشی از صحبت‌های شهردار سیدنی است که می‌گوید، ایجاد ۳۵کیلومتر مسیری که تنها برای دوچرخه تعیین شده، باعث افزایش ۵۰۰ درصدی ایجاد فرهنگ دوچرخهسواری در شهر می‌شود.
شهردار سیدنی در حالی این جملات را می‌گوید که براساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده در شهر سیدنی در سال ۲۰۰۷، ۵۵ کیلومتر مسیر دوچرخهسواری جدا از جاده‌های مخصوص اتومبیل در نظر گرفته شده است.
«شهر سیدنی هم‌اکنون دارای 45کیلومتر خیابان‌های محلی است که مسیرهای دوچرخهسواری جداشده از پیاده‌روها و مسیرهای اتومبیل‌رو در آن قابل ساخت است». به گفته شهردار سیدنی در سال ۲۰۳۰ این شهر دارای چند شبکه خطوط دوچرخهسواری و پیاده‌روی ایمن و جذاب برای شهروندان خواهد شد و دولت مرکزی استرالیا نیز به‌منظور انجام طرح‌های زیرساخت‌های شهری بودجه‌ای را برای چنین طرح حیاتی که در کاهش آلودگی محیط‌زیست نیز مؤثر است فراهم میکند.
● نگرانی دوچرخه‌سواران
دوچرخه‌سواران بیشتر از کسانی که درون اتومبیل نشسته‌اند، در معرض آلودگی هوا قرار می‌گیرند؛ مخصوصا در مواقعی که مجبور به عبور از مناطق پرترافیک و آلوده شهر هستند اما مطالعات مختلفی که در این زمینه انجام شده، این نگرانی را غیرعلمی و بی‌پایه می‌داند. محققان می‌گویند با وجود باور عمومی، افرادی که داخل ماشین هستند، بیشتر از دوچرخه‌سواران یا موتورسواران در معرض آلودگی هوا قرار دارند زیرا محیط داخلی اتومبیل به‌علت بسته بودن، هوا را در خود حبس میکند و اجازه گردش هوا را نمی‌دهد و به‌علت محدودیت در گردش هوا، یک راننده خودرو، هوای آلوده‌تری را نسبت به یک دوچرخه‌سوار وارد ریه‌های خودش میکند.
همان‌طوری‌که گفته شد یکی از منطقی‌ترین و کم‌هزینه‌ترین راه‌های غلبه بر ترافیک شهر تهران و سایر کلانشهرها استفاده از دوچرخه به‌عنوان وسیله حمل‌ونقل و تردد شهروندان در شهر است. در وضعیت فعلی و با فرهنگ عبور و مرور و بستر موجود، امکان استفاده از دوچرخه برای شهروندان سخت و خطرآفرین است. خودروها و موتورسواران مجال حرکت به دوچرخه‌سواران را نمی‌دهند و...مهم‌ترین اقدام جهت اشاعه فرهنگ استفاده از دوچرخه آموزش و آگاهی دادن به شهروندان است.
آگاهی دادن یعنی اعلام مزایا و معایب استفاده از دوچرخه به شهروندان از طریق رسانه‌های دیداری و شنیداری که متأسفانه تاکنون اقدامات خاصی صورت نگرفته و هیچ آگاهی و آموزشی به شهروندان داده نشده است، علاوه بر فرهنگسازی و بیان مزایای استفاده از دوچرخه، بستر‌سازی نیز از مهم‌ترین اقدامات مورد نیاز در اشاعه فرهنگ استفاده از دوچرخه است. بستر‌سازی یعنی ایجاد ساز و کار و تهیه و تأمین ابزار لازم جهت استفاده شهروندان از دوچرخه در سطح شهر است که در این رابطه انتخاب دوچرخه‌ای خوب و مناسب که سازگار با خیابان‌های شهر تهران (پستی و بلندی آن) باشد و همچنین احداث خطوط و مسیرهای ویژه دوچرخه در سطح شهر و بسط و گسترش این مسیرها در سطح شهر به همراه احداث ایستگاه‌ها و خانه‌های دوچرخه جهت پارک و تحویل و یا دریافت دوچرخه از مهم‌ترین اقدامات است.
در نتیجه فرهنگ استفاده از دوچرخه در سطح شهر تهران اشاعه پیدا نمی‌‌کند مگر با تلاش و وحدت تمامی عوامل درگیر در بحث ترافیک و حمل‌ونقل و مدیریت شهری.
*استادیار دانشگاه علوم انتظامی و عضو مرکز تحقیقات و ارتقا ایمنی دانشگاه شهید بهشتی
