مخالفان بر این نکته پافشاری می‌کنند که بند بند سند باید به‌صورت متوزان اجرا شود و شتابزدگی در اجرای یکی از بندهای آن بدون آماده شدن الزاماتی که در سند بر آن تصریح شده است پیامدهای منفی به‌دنبال دارد.
همچنین وزیر آموزش و پرورش در پاسخ انتقاد مخالفان مبنی بر شتابزدگی در اجرای سند و تغییر نظام اعلام کرده است ما سه سال روی این برنامه کار کرده‌ایم و اگر در این دولت این تغییر ساختار نظام آموزشی انجام نشود تا ما به دولت بعدی این کار را تبیین کنیم دو سال طول می‌کشد و احتمال دارد اجرا نشود.
برای بررسی بیشتر موضوع گفت‌وگویی با مهندس محمود فرشیدی، وزیر آموزش و پرورش دولت نهم و دبیرکل کانون تربیت اسلامی و کارشناس حوزه آموزش و پرورش انجام داده‌ایم که می‌خوانید.
- آقای مهندس فرشیدی! آیا پیش شرط تحول در آموزش و پرورش، تغییر ساختار نظام آموزشی است؟
خیر، راه رسیدن به تحول بنیادین آموزش و پرورش، تغییر ساختار نظام آموزشی به ۳ـ۳ـ۶ نیست، نظر برخی کارشناسان حوزه آموزش و پرورش این است که الزاماً سند تحول با طرح تغییر نظام آموزشی به ۳ـ۳ـ۶ همخوانی و هماهنگی ندارد و نباید طوری وانمود شود که برای اجرای بندهای سند تحول ابتدا باید ساختار نظام آموزشی کشور تغییر کند. القای این دیدگاه که تحول بنیادین، همان ۳ـ۳ـ۶ است، جفا به سند تحول بنیادین است، تحول بنیادین چه بسا در قالب ۴ـ۳ـ۵ هم قابل اجرا باشد، زیرا صرفا تغییر ساختار نیست بلکه کار محتوایی است.
در سند محتوای تحول‌آفرینی طراحی شده است اما اینکه الزاما در قالب ۳ـ۳ـ۶ یا ۴ـ۳ـ۵ باشد مدنظر نیست، از طرفی هر دو نیز امکان‌پذیر است، زیرا فرم چندان مهم نیست، آنچه مهم است اینکه صاحب‌نظران و کارشناسان در این موضوع اتفاق نظر ندارند البته در متن سند هم برچهار دوره سه ساله تأکید شده است.
از طرفی برای محتوای 3-3-6 از قبل برنامه‌ریزی نشده است، واقعیت این است که حتی دست‌اندرکاران هم اول تصمیم گرفتند 3ـ3ـ6 اجرا شود بعد مصمم شدند تا محتوایی بر آن طراحی کنند، درحالی‌که معمولاً ما قضیه را بر عکس عمل می‌کنیم یعنی محتوایی را طراحی می‌کنیم و می‌بینیم که این محتوا را در قالب چه ساختاری بگنجانیم.
در جریان تغییر ساختار نظام آموزشی ابتدا 3ـ3ـ 6 عملیاتی شد بعد می‌بینیم که به سرعت و بدون درنظر گرفتن ضوابط کتاب‌های درسی ششم ابتدایی تدوین و چاپ می‌شود. روال تالیف کتب درسی چنین است که معمولاً آموزش و پرورش سرفصل‌های کتاب‌های درسی مورد نظرش را با محتوای کامل و جامع از قبل تدوین می‌کند و سفارش می‌دهد. در مرحله بعد صاحب‌نظران، متخصصان و کارشناسان براساس آن سرفصل‌ها با دقت و حساسیت خاصی کتاب‌ها را می‌نویسند و با آرامش چاپ می‌شود و بموقع در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌گیرد، ولی برای کلاس ششم دبستان، تازگی‌ها بحث شده است که محتوا چه باشد تا برای چاپ آماده شود. یعنی ورود به یک زنجیره کامل درسی و تغییر از میانه راه بدون آنکه ارتباط این کلاس با پایه پایین‌تر و بالاتر از قبل به‌طور دقیق تعریف شده باشد.
- آیا تغییرات در آموزش و پرورش همیشه با تنش بوده است؟
همانطور که می‌دانید آموزش و پرورش مخاطبان فراوان و بیش از ۱۲ میلیون دانش‌آموز دارد که بسیاری از دانش‌آموزان به نوعی در ماجرای تغییر ساختار نظام آموزشی درگیر هستند، علاوه بر آن باید خانواده‌ها و فرهنگیان را نیز درنظر گرفت، پایه ششم برای دانش‌آموزان ابتدایی اجرا می‌شود، و چون خانواده‌ها نیز دغدغه فرزندانشان را دارند، ناخواسته درگیر تغییر ساختار نظام آموزشی می‌شوند ضمن اینکه تغییر ساختار، پرسش‌ها و نگرانی‌هایی را نیز برای آموزگاران و مدیران مدارس ایجاد کرده است.
هنگامی که قرار است تغییری در ساختار مدارس و نظام آموزشی ایجاد شود، تلاش می‌شود تغییر با کمترین تنش همراه باشد مثلاً اگر نظام جدیدی طراحی می‌شود سعی می‌کنند به دانش‌آموزانی که در نظام قدیم تحصیل می‌کنند فشاری وارد نشود، هیچ‌گونه اضطرابی به‌دنبال نداشته باشد.
در تغییرات، تنها دانش‌آموزانی که وارد پایه اول دبستان می‌شوند به گردونه جدیدی وارد شده و برنامه آموزشی آنها به‌گونه‌ای دیگر است و وقتی این دانش‌آموزان به سال دوم می‌روند، برنامه‌های جدید سال دوم برای آنها اجرا می‌شود و تا اخذ دیپلم ادامه پیدا می‌کند تا این تغییر کاملا عملی شود و هیچ اضطرابی هم ایجاد نشود.
- آیا این نکات و ملاحظات در اجرای ساختار 3-3-6رعایت شده است؟
در آموزش و پرورش معمولا تغییرات در مقایس کوچک و به‌صورت آزمایشی اجرا می‌شود، سال اول در معدودی از مدارس یک منطقه اجرا می‌شود و کارشناسان و برنامه‌ریزان بر اجرای آن نظارات دقیق دارند و نواقص احتمالی حین اجرا و پس از دریافت اطلاعات معلمانی که در طرح شرکت داشته‌اند، رفع می‌شود و مجددا در سال دوم هم آزمایشی اجرا می‌شود و پس از رفع نواقص و بررسی همه جوانب، سال سوم سراسری اجرا می‌شود.
اما در روش کنونی از وسط یک محتوای زنجیره‌ای که به‌صورت جامع تعریف شده بود، تغییراتی ایجاد می‌شود، یعنی ارتباط طولی و عرضی دروس که با یکدیگر تعریف شده بود، برهم خورده است، معمولاً مجموعه محتوای آموزشی که دانش‌آموز باید یاد بگیرد به‌عنوان یک بسته آموزشی توسط برنامه‌ریزان درسی طراحی می‌شود و بعد برای آن قالب تعریف می‌شود که ۳ـ۳ـ۶ باشد یا ۴ـ۳ـ۵ یا چهار دوره سه ساله.
حتی هنگامی که قرار است در ساختار وزارتخانه هم تغییری ایجاد شود، باید خیلی دقت به خرج داد اما چون مخاطبش ۳ هزار نفر شاغل در وزارتخانه یا معدودی از فرهنگیان استان‌های کشور هستند، موج آنچنانی ایجاد نمی‌کند، ولی وقتی تغییر ساختار در صف(مدارس) ایجاد می‌شود، بیش از ۱۲ میلیون دانش‌آموز و یک میلیون معلم را مخاطب قرار می‌دهد که حتماً باید طرح به‌صورت آزمایشی و در مقیاس کوچک اجرا شود که تجربه خیلی از کشورها و تجربه‌خودمان نیز همین است. برای مثال طرح ارزشیابی توصیفی در مدارس چند سال به‌صورت آزمایشی اجرا و در تعدادی از مدارس نمونه‌گیری شد و پس از برطرف شدن کاستی‌ها و و نواقص و بازخورد مثبت از طرح، اجرای طرح به همه دبستان‌ها تعمیم داده شد.
- آیا تجربه دیگری هم بعد از انقلاب در زمینه تغییر نظام آموزشی داشته‌ایم؟
در سال‌های نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مجموعه‌ای تهیه شد تحت عنوان کلیات نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران، که بسیاری از استادان حوزه، دانشگاه و آموزش و پرورش با هم‌اندیشی، مجموعه‌ای قابل‌قبول را طراحی کردند که شامل اهداف، اصول، سیاست‌ها و بعد ساختار بود؛ به‌عنوان مثال به پیش‌دبستانی خیلی بها دادند.
متأسفانه در آن دوران نیز طرح وارونه اجرا شد یعنی به جای اینکه تغییرات را از پیش‌دبستانی شروع کنند، به‌دلیل مسئله کنکور از دوره متوسطه و پیش‌دانشگاهی شروع کردند، در آن برهه آمار پشت کنکوری‌ها زیاد بود و آنها برای اینکه مشکل پشت کنکوری‌ها را حل کنند، راه‌حل را در دبیرستان یافتند و اعلام کردند دانش‌آموزی که معدل لازم را کسب نکرده است نمی‌تواند به پیش‌دانشگاهی برود و امتحان نهایی را نیز در سال سوم متوسطه برگزار کردند اما با گذشت زمان مشاهده شد که در مقام اجرا این طرح کاستی‌های زیادی داشت.
برای مثال پنجره‌های باز در پیش‌دانشگاهی مشکلات فراوان داشت، نظام جدید متوسطه نسبت به نظام قدیم از نظر تربیتی خیلی بدتر بود و از نظر علمی هم مشکلاتش بیشتر بود، در نتیجه آن تجربه ناگوار ما را حساس‌تر می‌کند تا اکنون که یک مجموعه خوبی تحت عنوان سند تحول بنیادین دراختیار ماست و شورای‌عالی انقلاب فرهنگی روی آن صحه گذاشته است، اگر به‌طور دقیق ریل‌گذاری و سوزن‌بانی نکنیم و بندبه‌بند سند را مدنظر قرار ندهیم، کار کارشناسی کافی و دقیق انجام نشود و با شتابزدگی عمل شود ممکن است به آن هدف والایی که می‌خواهیم نرسیم.
- برخی مسئولان آموزش و پرورش اظهار می‌کنند منتقدان چوب لای چرخ می‌گذارند و نمی‌خواهند سند اجرا شود.
تقریبا همه کارشناسان متعهد و دلسوز آموزش و پرورش بر اجرای سند تحول آموزش و پرورش متفق‌القول هستند اما نگرانی آنها این است که خدای ناکرده، سرعت حرکت و عدم‌تمهید مقدمات لازم مانع رسیدن به نقطه مطلوب شود. وقتی می‌خواهیم ساختار نظام آموزشی جدیدی برای کشور طراحی و احداث کنیم مانند ساختن یک کارخانه نیست که به سرعت دیوارهایش بالا بیاید و چند دستگاه مونتاژ شود بلکه باید روی هر حرکتی که انجام می‌شود چون برای پیچیده‌ترین موجود خلقت که همان انسان است، با دقت و ظرافت فراوان برنامه‌ریزی کنیم.
هنوز هم خیلی از معلمان که قرار است سال آینده تحصیلی در پایه ششم ابتدایی تدریس کنند با عمق محتوای این پایه آشنا نیستند و این موج همینطور برای پایه‌های بعدی و در سال‌های بعدی نیز ادامه پیدا می‌کند. نکته دیگر اینکه پایه ششم که الان نوشتیم ۴ سال بعد عوض می‌شود و نگرانی‌ها از این حیث است که مبادا از نظر علمی هم به ما آسیب و لطمه وارد کند.
- مسئولان آموزش و پرورش می‌گویند که تغییر ساختار نظام آموزشی اگر در دوره وزارت دکترحاجی‌بابایی انجام نشود معلوم نیست در دولت بعدی اجرا شود یا نه، نظر شما چیست؟
دغدغه‌ای که دوستان دارند این است که اگر برنامه‌ها را اکنون اجرایی نکنیم ممکن است نفر بعدی هم اجرا نکند به‌نظر من این دغدغه راه‌حل دارد و با تمسک به قانون می‌توان این دغدغه را از بین برد. البته در پاسخ به اینکه می‌گویند «اگر تحول از سال اول شروع شود وقتی به ۱۲ سال برسد باید تحول دیگری را شروع کرد»، باید گفت که کار تعلیم و تربیت دیربازده و نامحسوس است و نیاز به برنامه‌ریزی درازمدت دارد.
به همین دلیل است که من معتقدم آموزش و پرورش در قالب یک وزارتخانه نمی‌گنجد، دستگاه تعلیم و تربیت از جنس و مقوله وزارتخانه نیست؛ وزارتخانه یا مجلس دوره‌اش چهارسال است، باید در این چهارسال یک کارهایی ارائه دهند که مردم ببینند و مجددا رأی بدهند. اما در عرصه تعلیم و تربیت ۱۲ سال طول می‌کشد تا در انسان یک تغییر عمیقی ایجاد شود و این تغییر الزاماً دیدنی به‌معنای متعارف نیست. پیشنهاد من این است که دستگاه تعلیم و تربیت مانند صدا و سیما، ارتباط تنگاتنگی با نهاد رهبری داشته باشد تا تغییرات اینقدر شتاب‌زده نباشد.
- این شیوه آزمون خطا درست است؟
طبعا سرنوشت میلیون‌ها دانش‌آموز نباید دستخوش تغییرات مستمر و سریع شود بلکه باید یک برنامه‌ریزی دقیق داشته باشیم، اصول تربیت ثابت است و طی دهه‌ها هم عوض نمی‌شود؛ هشت‌سرفصل در تربیت انسانی تقسیم‌بندی کرده‌اند که در تحول بنیادین هم همین است تنها ممکن است شیوه‌ها عوض شود و در سند تحول بنیادین هم پیش‌بینی شده که هر پنج‌سال یک‌بار بازنگری شود. اکنون در مرحله تحول هستیم و در این تغییر ریل، کارمان باید به قدری دقیق باشد که بتوانیم به نتیجه مطلوب برسیم ضمن اینکه حق آزمون و خطا نداریم.
- درباره اجرای سراسری طرح تعطیلی پنجشنبه مدارس چه نظری دارید؟
معتقدم مسئولیت این موارد با مجلس است؛ یعنی مجلس باید تصویب کند که دانش‌آموزان چند روز باید به مدرسه بروند، فصل‌الخطاب مجلس است و ما باید قانون داشته باشیم. تعطیلی پنجشنبه‌ها به قانون نیاز دارد، اگر قانون نباشد، ممکن است وزیر محترم بگوید که پنجشنبه تعطیل است و مسئول بعدی این عقیده را نداشته باشد؛ در این میان چه‌کسی ضرر می‌کند؟
معتقدم نباید مدرسه و تربیت تعطیل می‌شود و این منافاتی با احقاق حق آموزگاران در خصوص تعطیلی پنجشنبه‌ها ندارد و می‌توان با پرداخت حق‌التدریس اضافی یا روش دیگر بین این دو موضوع را جمع کرد. مثلا ممکن است برخی آموزگاران موظفی‌شان روزهای پنجشنبه باشد و به جای روز یا روزهای دیگری تعطیل باشند.
درحال حاضر دغدغه‌ای در دوستان وجود دارد که عنوان می‌کنند اگر برنامه‌ها را اجرایی نکنیم، ممکن است، نفر بعدی نیز اجرا نکند ولی چنان‌که اشاره کردم راه علاج این دغدغه، این است که با قانون مشکل را حل کنیم، اگر قانون نباشد برای 3-3-6هم تضمین وجود ندارد مثل آن زمان که پیش‌دانشگاهی را گذاشتند و اکنون برداشتند.
هرچه ما با توجه به اهمیت کار تعلیم و تربیت، کار کارشناسی بیشتری انجام دهیم و نیازها و پیش‌نیازهای قانونی این سند را بیشتر تأمین کنیم، از طریق مراجع قانونی ، ضمانت اجرای این حرکت بیشتر خواهد بود و خانواده‌ها هم بیشتر به آرامش می‌رسند.
- در پایان اگر نکته خاصی دارید بفرمایید.
در مجلس هشتم اقدام خاصی برای حمایت از تحول بنیادین و نظارت بر آن انجام نشده است، امیدوارم نمایندگان مجلس نهم با بررسی کامل اقدامات صورت گرفته در آموزش و پرورش، بتوانند ضمن حمایت از اقدامات مثبت انجام شده مانع اجرای برخی تصمیمات عجولانه در این وزارتخانه تأثیر‌گذار شوند.
