به بهانه روز جهانی میراث فرهنگی و بناهای خشتی و فرا رسیدن سوم اردیبهشت (روز معمار) با مهندس سید محمد بهشتی عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی عضو پیوسته فرهنگستان هنر و رئیس دانشنامه تاریخ معماری شهر سازی ایران زمین، گفتگوی کوتاهی انجام داده‌ایم. در این گفتگو نقش دائرةالمعارف‌ها در حفاظت و توسعه فرهنگ و تاریخ معماری و شهرسازی ایران زمین طرف توجه قرار گرفته است
تاریخ معماری و شهرسازی چه نقشی در فرهنگ یک جامعه دارد؟
همواره فرهنگ در آثار و نمادهایی تجلی پیدا می‌کند و از طریق این آثار و شواهد امکان شناخت فرهنگ فراهم می‌شود. این آثار و نمادها حود فرهنگ نیست بلکه شواهدی از آن هستند. بنابراین موضوع حفظ و توسعه آنها اهمیت فراوانی دارد، چرا که اگر این آثار بر اثر بی‌توجهی از بین بروند ما شواهد فرهتگی را از دست داده‌ایم. هر یک از این شواهد و آثار یگانه هستند و هیچ یک‌جای دیگری را پر نمی‌کند چراکه هر یک گوشه‌ای از گستره وسیع و جنبه‌ای از تنوع فراوان و کیفیتی ازعمق فرهنگ را شهادت می‌دهد ویژه‌گی‌هایی که چه بسا در بسیاری مواقع فقط توسط همان اثر نمایان می‌شود. لذا حفظ هر یک از این آثار اهمیت فوق العاده‌ای دارد . از جمله این شواهد آثاری هستند که در عرصه تجربه تاریخی معماری و شهرسازی که به عنوان ظرفی برای زندگی جامعه در طول تاریخ می‌باشد این آثار از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند و این کیفیت را دارند که به همه ابعاد و وجوه فرهنگی و تاریخی سرزمین ما شهادت دهند.
شما به اهمیت حفظ شواهد فرهنگی اشاره کردید با توجه به ویژه‌گی‌هایی که در فرهنگ و تاریخ معماری ایران زمین وجود دارد حفاظت از این میراث راچگونه ارزیابی می‌کنید؟
مهمترین اقدام حفاظت کالبد آثار تاریخی معماری و شهرسازی است که البته مهمترین هدف از این حفاظت طبعاً شناخت و پژوهش راجع به آنهاست. از جمله فوری‌ترین اقدامات در این زمینه مستند سازی و فراهم کردن امکان دسترسی به اسناد و مدارک مربوط به تاریخ معماری و شهرسازی است که هم مقوم حفاظت از آثار تاریخی مربوط به معماری و شهرسازی است و هم گام بلندی است درهدف و مقصد حفاظت از آثار.
آنچه که کشورما را در این زمینه از سایر کشورها متمایز می‌کند یکی طولانی بودن تاریخ معماری و شهرسازی در ایران است بطوریکه با تاریخ معماری و شهرسازی جهان به لحاظ قدمت برابری می‌کند و این البته بدلیل آنست که ایران طولانی‌ترین سابقه یکجانشینی را دارد و در بسیاری از تجربیات معماری و شهر سازی برای جستجوی اولین‌ها ناگزیر می‌بایست حوزه فرهنگی ایران را مورد جستجو قرار داد. نکته دوم تداوم و استمرار تاریخ معماری و شهر سازی در ایران است. چنانکه می‌دانید ما در تاریخ ایران شاهد تداوم زیست بلا انقطاع در شکل یکجانشینی و پدید آمدن آثار معماری و شهر سازی هستیم این تداوم و بلا انقطاع بودن وضعیتی استثنایی را ایجاد می‌کند بطوریکه بر اثر این تداوم زیستی شاهد تداوم شکوه تمدنی نیز هستیم.
نکته دیگر اینکه به دلیل وجود تنوع طبیعی و اقلیمی در سرزمین ایران در طول تاریخ، ما با تنوع فناوری‌ها و تنوع معماری شهرسازی روبرو هستیم با بررسی آثار دوره-های مختلف و مرور ویژگی‌های آنها به علت موقعیت خاصی که سرزمین ایران داشته است ، این نکته را در می‌یابیم.
متاسفانه به رغم جایگاه ویژه و سهم بسیار جدی ایران در تاریخ معماری و شهر سازی جهان، شناخت نسبت به تاریخ معماری ایران بسیار محدود است که یکی از دلائل عمده آن کمبود اسناد و مدارک مربوط به تاریخ معماری و شهر سازی ایران می‌باشد . بخصوص آثاری که باقی مانده‌اند به میزان کمی مورد مطالعه قرار گرفته‌اند و یا اسناد مدارک مربوط به آنها بصورت پراکنده و اغلب دوراز دسترس است. این دلائل باعث شده که راه دسترسی پژوهشگران به اسناد و مدارک مربوطه بسیار مشکل و حتی ناممکن باشد مجموعه مدارک و اسناد آثارمعماری و شهر سازی ایرانی در نسبت به غنایی که در زمینه معماری و شهر سازی وجود دارد متاسفانه بسیار اندک است به نظرم نخستین کار مهمی که باید در این زمینه صورت بگیرد گردآوری اسناد و مدارک مربوط به معماری و شهر سازی ایران زمین است.
باید این اسناد ثبت و ضبط شود ، مستند سازی گردد و نتایج آن در دسترس پژوهشگران حوزه تاریخ ، ایران شناسی ، معماری و شهر سازی قرار می¬گیرد.
آنچه که امروز به عنوان مجموعه اسناد و اطلاعات مربوط به تاریخ معماری و شهر سازی ایران منتشر شده و در دسترس پژوهشگران و علاقمندان این حوزه قرار دارد کمتر از هزار بنا را شامل می‌شود. این در حالی است که تخمین زده می‌شود که در مرزهای سیاسی ایران بیش از یک میلیون بنا موجود است، در حقیقت تمام این تولیدات علمی در نسبت با بناهای موجود یک میلیون درصد است. در مورد این نسبت می-توان این مثال را زد که قطعه سنگی از کره ماه به دست ما برسد و ما تنها با در دست داشتن آن یک قطعه سنگ بخواهیم درباره کره ماه قضاوت کنیم و حرفی به میان آوریم.
درباره پیشینه طرح تدوین دانشنامه تاریخ معماری وشهرسازی ایران زمین توضیح دهید؟
از ابتدای سال 85 طرح دانشنامه در مرحله اجرا قرار گرفت، در شش ماه اول ۸۵ موضوع دانشنامه از جهت مکتوب و الکترونیک با مطالعاتی که انجام شد و پیشنهادی که در پی آن تدوین و ارائه گردید توسط فرهنگستان هنر و وزارت مسکن و شهرسازی پذیرفته شد و محل استقرار این طرح معین و تحویل شد. در شش ماه دوم کلیهٔ فعالیتهای مربوط به آماده کردن دفتر، تجهیز و دعوت به همکاری همکاران انجام شد و فعالیتهای امکان سنجی و تعریف طرحهای پیش‌تاز که لازمه مرحلهٔ تأسیس دانشنامه بود آغاز شد.
این طرح در حوزه¬های انفورماتیک ، پژوهش و بین‌الملل آغاز شده و امیدوارم در سال 86 مرحله تأسیس دانشنامه متکی به یافته¬های حاصل از طرحهای پیش‌تاز بصورت موفق سپری شود و سال 87 در مرحلهٔ نگهداری شاهد توسعه دامنه و عمق دانشنامه با همکاری نهادهای علمی و دانشگاهی داخل و خارج کشور باشیم.
همکاران علمی دانشنامه چه کسانی هستند و کار دانشنامه در چه مرحله‌ای است؟
در حال حاضر و به دنبال امضای تفاهم نامه جدیدی که در نیمه دوم سال 85 بین فرهنگستان هنر ، وزارت مسکن و شهر سازی و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری امضاء شده مجری این طرح فرهنگستان هنر می‌باشد و حامیان اصلی طرح وزارت مسکن و شهرسازی و سازمان میراث و گردشگری هستند، هم اکنون با نهادهای دیگر و دانشگاههای کشور در حال گفتگو هستیم تا با مشارکت در اجرای این طرح نقشی شایسته ایفا نموده و بر غنای این طرح ملی بیفزایند. به موازات گفتگو با مرکز ایرانی مذاکره با مراجع علمی و آموزشی کشورهای دیگر رانیز آغاز کرده‌ایم و امیدوارم در اجرای این طرح بتوانیم از مساعدت، مشارکت و حمایت بیشتر مراکز علمی و آکادمیک ایرانی و خارجی که به موضوع تاریخ معماری و شهر سازی ایران زمین توجه دارند برخوردار شویم.
