آنچه در ادامه می‌خوانید، اقداماتی است که برای ساخت بزرگراه جدید صدر انجام شده است. هریک از این اقدامات خود پروژه‌ای بزرگ است.
پروژه‌هایی با عملکردهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای
پیش‌بینی‌های ترافیکی به وضوح نشان می‌داد که اگر فکری به حال ترافیک شدید بزرگراه صدر و همچنین افزایش ظرفیت آن نمی‌شد، حداکثر تا سال 1395 یک انسداد کامل ترافیکی در محدوده وسیعی از معابر مرتبط با این بزرگراه رخ می‌داد.
در واقع به‌دلیل عدم‌وجود شبکه بزرگراهی شرقی- غربی در شمال بزرگراه شهیدهمت، ترافیک این محدوده به بزرگراه‌های شمالی و جنوبی تحمیل شده و عملا بخش قابل توجهی از شریان‌های ارتباطی پهنه شمالی پایتخت فلج می‌شد. تا پیش از شروع پروژه ساخت بزرگراه طبقاتی صدر، گزارش‌های ترافیکی حاکی از تردد حداقل 8هزار خودروی سواری در هر جهت از بزرگراه (در ساعات اوج ترافیک) بود؛ حالا خود حساب کنید که با گسترش مناطق مسکونی و صنعتی در شرق تهران و خصوصا در محدوده بزرگراه شهید بابایی و شمال بزرگراه ارتش، لواسانات، شهر جدید پردیس، رودهن، بومهن و دماوند در سال‌های پیش رو، وضعیت بزرگراه صدر موجود درصورت بی‌اعتنایی مدیریت شهری به چه صورت درمی‌آمد.
در واقع بالغ‌بر 40درصد ترافیک موجود در بزرگراه صدر مربوط به رفت‌وآمدهای فرامنطقه‌ای است؛به‌عبارت دیگر بزرگراه صدر گزینه انتخابی بسیاری از شهروندانی است که قصد دارند از مناطق شمال‌شرقی پایتخت به غرب و نواحی مرکزی آن سفر کنند. در سال‌های گذشته آمیختگی این ترافیک بزرگراهی با رفت‌وآمدهای محلی ساکنان حاشیه بزرگراه صدر، حجم ترافیک سنگینی را به این معبر شریانی تحمیل کرده است.
اما احداث بزرگراه طبقاتی صدر به دلیل اتصال به تونل نیایش، تأثیربسزایی در تسهیل رفت‌وآمدهای بزرگراهی غربی- شرقی و تفکیک این ترافیک از ترددهای محلی خواهد داشت. از طرفی بزرگراه طبقاتی صدر به دلیل دسترسی‌ها و تقاطعاتی که با بلوار شهید کاوه و بلوار قیطریه خواهدداشت، مسیرها و گزینه‌های مطمئنی نیز در اختیار ساکنان محلی خواهدگذاشت؛ مسئله‌ای که نشان می‌دهد پروژه بزرگراه طبقاتی صدر، پروژه‌ای با عملکردهای مثبت منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای است.
دکل‌های برق؛ مناظر بدی که حذف شدند
احداث بزرگراه طبقاتی صدر یک پروژه به شیوه طرح و اجرا بود که مقدمات مفصلی برای رفع معارضات تأسیساتی را پشت‌سر گذاشت. غیراز مسیر یک کیلومتری حدفاصل خیابان‌های شریعتی تا کاوه، تقریبا بقیه مسیر پروژه با معضل معارضات متعدد و متراکم تأسیساتی مواجه بود که مهم‌ترین آنها، دکل‌های برق فشارقوی موجود در پوسته طرح به‌شمار می‌رفت؛ معارضاتی که ضمن برهم‌زدن آرامش بصری شهروندان، به دلیل ایجاد میدان‌های الکترومغناطیسی، تأثیرات نامطلوبی برسلامت مردم می‌گذارند.
جمع‌آوری 77دکل برق از رفیوژ میانی بزرگراه صدر(حدفاصل تقاطع بلوار شهید کاوه تا بزرگراه بابایی)که یکی از معارضان اصلی پروژه محسوب می‌شد، یکی دیگر از برکات اجرای پروژه احداث بزرگراه طبقاتی صدر است. برچیدن این دکل‌های غول‌پیکر که در ترافیک جاری بزرگراه صدر و با به‌کارگیری تمهیدات فنی خاص انجام شد، ازجمله دشواری‌های پیش‌روی پروژه بود که پس‌از اتصال جریان برق در تونل انتقال برق، نهایتا در یک بازه زمانی یک ماهه به سرانجام رسید.
120نقطه معارض
از دکل‌های برق فشارقوی در رفیوژ میانی بزرگراه صدر که بگذریم، تعداد زیاد پایه‌ها و شمع‌ها در طول بزرگراه صدر و تعدد تأسیسات شهری زیرزمینی در پوسته بزرگراه، معارضات تأسیساتی زیادی ازجمله خطوط لوله‌های گاز و آب تا کابل‌های برق، مخابرات و فیبر نوری را به این پروژه تحمیل کرد. بنابراین فارغ از دکل‌های انتقال خطوط برق فشارقوی 120نقطه از این پروژه با معضل معارضات تأسیساتی و ملکی مواجه بود که رفع آنها با وجود جریان ترافیک روزانه بزرگراه صدر البته کار دشواری بود. قنات‌ها، فیبرنوری، شبکه‌های تأسیسات برق، آب، گاز و مخابرات، عمده معارضاتی بودند که بر سرراه احداث شمع‌ها وجود داشتند. البته بیشتر معارضات ملکی این پروژه، مرتبط با محل احداث رمپ‌های شرقی و غربی و نیز اتصال پل به تونل و بالعکس بود. از این‌رو معارضات ملکی بزرگراه طبقاتی صدر در بخش غربی بیشتر به‌صورت املاک مسکونی و در بخش شرقی به‌صورت املاک نظامی بودند. علاوه بر این مسئله، احداث تقاطع بلوار قیطریه در بخش شمالی و جنوبی این تقاطع نیز نیازمند تملک واحدهایی بود که رفع آنها توسط شهرداری مناطق یک و 3 انجام شد.
احداث تونل 6200متری انتقال برق در 6 ماه
در میان تمام معارضان تأسیساتی پروژه احداث بزرگراه طبقاتی صدر، دکل‌های برق فشار قوی 230کیلوولت را باید جدی‌ترین معارض به‌شمارآورد. جمع‌آوری این دکل‌ها تنها از طریق احداث یک تونل زیرزمینی انتقال‌برق میسر می‌شد. بنابراین احداث چنین تونلی به‌سرعت در دستور کار مجریان پروژه قرارگرفت تا در طول مدت زمان 6ماه که البته در نوع خود یک رکورد محسوب می‌شود، ایـن تونـل 6هزار و 200متری ساخته شود. تونل انتقال برق پروژه بزرگراه طبقاتی صدر با مقطع 5 /2متر در 5 /2متر، پست‌های برق ازگل و قیطریه را به یکدیگر مرتبط ساخت و در مسیر خود امکان عبور 2 مدار برق فشار قوی 230کیلوولت را تأمین کرد.
اما ضرورت احداث سریع این تونل باتوجه به زمانبندی محدود کل پروژه، دستاورد دیگری نیز داشته است. احداث تمام دستک‌ها و قطعات ریخته‌گری که باید در فرایند نصب کابل‌های برق مورد استفاده قرار می‌گرفت، نیازمند خرید خارجی و در نتیجه صرف مدت‌زمان طولانی برای رسیدن سفارش‌ها به ایران بود. براین اساس برای از دست‌ندادن وقت و مدیریت زمان، کارخانجات تولیدی داخل کشور به کار طراحی، تولیدونصب این قطعات پرداختند تا طرح‌های عظیم شهری یک‌بار دیگر سبب خودباوری و ارتقای فنی تولیدکنندگان و صنعتگران داخلی شوند.
تونل انتقال برق باتوجه به ابعاد کوچک و عمق کم آن، به صورت دستی احداث شده و زمانبندی اجرا از طریق حفر منهول‌ها، چاه‌های دسترسی متعدد و در نتیجه افزایش جبهه‌های کاری، تا حد امکان محدود شده است. اما نکته جالب توجه اینجاست که احداث تونل انتقال برق که راه‌حلی برای برطرف شدن بخشی از معارضان پروژه محسوب می‌شود، به نوبه‌خود با معارضان تأسیساتی دیگری مواجه بوده است! برخورد مسیر احداث تونل با کانال انتقال آب‌های زیرسطحی و شبکه‌های غیرمجاز فاضلاب، باعث بازنگری درطرح و تغییر مسیر پروفیل طولی تونل باسیستم آب‌بندی کامل در کل طول مسیر شد.
برای احداث این تونل تاسیساتی علاوه بر 6210متر طول حفاری، 6500تن آرماتوربندی و 15هزار مترمکعب بتن‌ریزی انجام شده است. عملیات آب‌بندی این فضای زیرزمینی در مساحتی حدود 36هزار مترمربع انجام شده و برای تکمیل عملیات انتقال برق در آن از 38هزار متر کابل و 72عدد مفصل استفاده شده است.
احداث شمع‌ها و پایه‌ها
همانند بسیاری از پل‌ها و تقاطعات غیرهمسطح، عملیات احداث بزرگراه طبقاتی‌صدر نیز پس از جانمایی و شناسایی معارضات تأسیساتی، با حفر و بتن‌ریزی شمع‌ها آغازشد. تعداد پایه‌های پل در کل پروژه 226عدد است که از این تعداد 115پایه مربوط به پل اصلی و بقیه پایه‌ها مربوط به رمپ‌های دسترسی است. زیر هر یک از پایه‌ها 8تا 10شمع به عمق 20تا 25متر و قطر 2 /1متر حفرشده است و با این حساب تعداد کل شمع‌ها به بیش از 1700عدد می‌رسد. ارتفاع پایه‌ها در طول مسیر متغیر است. این ارتفاع از 11متر در برخی از مقاطع آغازشده و با توجه به عبور از روی تقاطعاتی چون تقاطع بزرگراه صیاد شیرازی و خیابان شریعتی و ضرورت رعایت قواره یا ارتفاع آزاد، به 17متر نیز می‌رسد.
حفاری شمع‌ها در بخش حدفاصل تقاطع بزرگراه مدرس تا بلوار کاوه به دلیل عدم وجود دکل‌های برق فشارقوی با استفاده از دستگاه حفاری مکانیکی و در بخش حدفاصل بلوار کاوه تا خیابان دیباجی و از خیابان دیباجی تا رمپ‌های شرقی، به دلیل وجود دکل‌های برق فشارقوی و ضرورت رعایت حریم آنها، به‌صورت حفاری سنتی انجام شده است. مجموع عملیات حفاری و بتن‌ریزی شمع‌ها در این پروژه به 42هزار و 625متر می‌رسد.
عملیات ساخت و نصب سرستون‌ها
ستون‌ها که تمام شد، نوبت به احداث سرستون‌هایی رسید که قراربود برای نخستین‌بار در کشور به صورت پیش‌ساخته به محل نصب قطعات منتقل شوند. در این میان با ابتکار عمل صورت‌گرفته توسط متخصصان داخلی، تعدادی قالب داخلی ساخته شد تا این قالب‌ها در کنار قالب‌های موجود، برای تولید قطعات هفت‌گانه سرستون‌ها در 2کارخانه مجزا مورد بهره‌برداری قرارگیرند؛ قطعاتی که از 30تا 70تن وزن داشتند و نصب آنها فقط در شب هنگام میسر بود. بلندکردن سرستون‌ها و کنار هم قراردادن دقیق آنها که اصطلاحا قلق‌گیری نام دارد، خود یک فرایند پیچیده، دشوار و حساس بود که با مجاهدت شبانه‌روزی دست‌اندرکاران امر انجام شد. تعداد کل سرستون‌های پروژه در بخش پل اصلی 114عدد بود که با توجه به ابعاد قابل توجه آنها، هر سرستون در 7قطعه (جمعا 798قطعه) به‌صورت پیش‌ساخته تولید و در محل ستون‌ها نصب شد. البته تمام سرستون‌های مورد نیاز به همین شیوه اجرا نشد چراکه سرستون‌های مورد نیاز برای احداث پل‌های رمپی باید به شیوه در جا احداث می‌شد. تعداد این سرستون‌ها 76قطعه است و ارتفاع کلی آنها به 228متر می‌رسد. ناگفته نماند که در بخش پل‌های رمپی تعداد 27دهانه تیر دروازه‌ای نیز به شیوه درجا احداث شده که ابعاد هریک از آنها در حدود 5 /2متر در 3متر است.
بهره‌گیری از قطعات پیش‌ساخته بتنی
فناوری استفاده از قطعات پس کشیده بتنی و بهره‌گیری از قطعات پیش‌ساخته در اجرای عرشه پل‌ها که امروزه در بسیاری از پروژه‌های عمرانی شهر تهران مورد استفاده قرار می‌گیرد، در پروژه احداث بزرگراه طبقاتی صدر نیز تمهیدی راهگشا محسوب می‌شود. برای اجرای این پروژه بالغ‌بر 5000قطعه سگمنت پیش‌ساخته مورد نیاز بود که 3372 قطعه از آن در احداث پل اصلی مورد استفاده قرارگرفت. هر یک از این قطعات 85 /10متر عرض، 50 /2متر ارتفاع و 3متر طول دارد و پس از تولید و حمل به کارگاه پروژه با استفاده از گنتری‌کرین‌ها به روش دهانه به دهانه نصب شده‌اند. ناگفته نماند عرشه پل اصلی بزرگراه طبقاتی صدر از 896 قطعه نئوپرن نیز برخوردار است.
عرشه پل‌های رمپی این پروژه نیز با استفاده از 1598قطعه پیش‌ساخته بتنی احداث شده‌اند. هریک از این قطعات که به روش طره‌متعادل نصب شده است 85 /12متر عرض، 50 /2متر ارتفاع و 2متر طول دارند. البته بخش‌هایی از عرشه پل‌های رمپی با توجه به مشخصات خاص هندسی به‌صورت صندوقه‌های فلزی ساخته شده و پس از حمل و مونتاژ در کارگاه روی ستون‌های مربوطه نصب شده است. طول عرشه فلزی در پل‌های رمپی حدود 965متر است. تعداد نئوپرن‌های مورد استفاده در پل‌های رمپی پروژه به 248 قطعه می‌رسد.
زیرگذر قیطریه
احداث زیرگذر قیطریه که ارتباط شمال این خیابان به شرق بزرگراه صدر را تأمین می‌کند، سال‌های سال یکی از مهم‌ترین درخواست‌های ساکنان منطقه قیطریه از مسئولان شهرداری تهران بوده است. برقراری ارتباط موردنظر در این تقاطع البته نیازمند طی یک مسافت نسبتا طولانی در مسیر شرق به غرب بزرگراه صدر و نهایتا بهره‌مندی از دوربرگردان شرق به شرق این بزرگراه بود و چنین امری ترافیک نسبتا سنگینی را به باند شمال بزرگراه صدر تحمیل می‌کرد. حفاری 180حلقه شمع مورد نیاز برای احداث زیرگذر قیطریه، به‌طور همزمان توسط 2 دستگاه حفار مکانیزه انجام شد و پس از احداث دالبتنی، 25هزار مترمکعب خاکبرداری با فعالیت شبانه‌روزی در 4جبهه کاری در طول یک‌ماه به اتمام رسید.
نیروی انسانی
فارغ از کسانی که به عنوان نیروی کارفرما یا مشاور با این پروژه سروکار دارند، حدود 3250نفر درقالب پیمانکار درگیر ساخت بزرگراه طبقاتی صدر بودند؛ 9مدیر، 462کارشناس، 439تکنیسین، 1947کارگر و سرکارگر و 387 نیروی اداری، ازجمله افرادی هستند که به طور مستقیم در پروژه فعالیت داشته‌اند.
معدن آرماتور و سیمان
در بیان حجم مصالح مصرفی برای احداث پل‌اصلی و رمپ‌های دسترسی آن، می‌توان به 74هزار تن آرماتور و حدود 123هزار تن سیمان به کار رفته در پروژه اشاره کرد. ذکر این نکته الزامی است که با توجه به افزایش سرسام‌آور قیمت مصالح و خدمات در طول یک‌سال گذشته که حتی منجر به نایاب‌شدن برخی اقلام مصرفی در پروژه‌های عمرانی شد، تأمین این مقدار آرماتور و سیمان در یک بازه‌زمانی 17ماهه، دغدغه‌ای اساسی برای پیمانکاران به حساب می‌آمد. از طرفی یافتن محلی برای انبارکردن قطعات بتنی یا مکانی جهت مونتاژ گنتری‌کرین‌ها (جرثقیل‌های دروازه‌ای غول‌پیکر) از دیگر سختی‌های پروژه احداث بزرگراه طبقاتی صدر بود.
خودکفایی در ساخت قالب‌های تولید سگمنت
در کنار تمام اخبار و گزارش‌هایی که از حمل، مونتاژ و آغاز به‌کار قالب‌های تولید قطعات عرشه پل طبقاتی صدر منتشر شده است، باید توجه بیشتری به خبر آغاز به‌کار یک قالب صددرصد ایرانی در این طرح عظیم شهری مبذول داشت.پیش‌از این نیز متخصصان و کارشناسان امر بارها بر این نکته تأکید کرده بودند که امکان تولید قطعات بتنی موردنیاز در بزرگراه طبقاتی صدر با وجود پیچیدگی‌ها و ظرافت‌های فنی خاص پروژه، با استفاده از قالب‌های ساخت داخل امکانپذیر است اما آنچه سبب استفاده از قالب‌های خارجی شده، زمانبندی فشرده این طرح مهم و لزوم اجرای سریع و تحویل به موقع آن به شهروندان است.به این ترتیب درحالی‌که هنوز تعدادی از قالب‌های خارجی در مرحله ترخیص از گمرک و ورود به کارگاه پروژه بود و تعداد دیگری از این تجهیزات باید کار خود را پس از مونتاژ و آماده‌سازی آغازمی‌کرد، نخستین سگمنت‌های موردنیـاز در پـل طبقاتـی صـدر بـه وسیله یـک فـناوری کامـلا بومی تولید شدند. نکته جالب توجه آنکه، کیفیت و ظرفیت تولید این قالب داخلی هیچ تفاوتی با محصول مشابه خارجی ندارد و همانند قالب‌های خارجی، قادر است روزانه یک قطعه سگمنت بتنی تولیدکند.
عملیات تکمیلی پس‌از ساخت عرشه پل
پایان مرحله ساخت عرشه پل بزرگراه طبقاتی صدر به معنای آغاز بهره‌برداری از آن نبود چرا که عملیات تکمیلی، بخش‌دیگری از مراحل این ابر پروژه به حساب می‌آید. در توصیف حجم عملیات تکمیلی باید به 9کیلومتر اصلاح هندسی مسیرهای مرتبط و ساخت شیب‌راهه‌های خاکی و نیز تولید و نصب 21500قطعه قرنیز در طرفین پل اشاره کرد. اما این همه عملیات تکمیلی نیست؛ تهیه و نصب 12هزار قطعه نیوجرسی پیش‌ساخته به ارتفاع یک‌متر جهت جلوگیری از حوادث رانندگی، 5کیلومتر نیوجرسی برای وسط پل، اجرای 168هزار مترمربع ایزولاسیون، نصب 630پایه روشنایی، نصب 15هزارمتر مربع دیوار جاذب صوت روی قرنیزها به ارتفاع 5 /1تا 2متر و همچنین 70هزارتن روکش آسفالت ازجمله کارهایی است که باید برای تکمیل پل صورت می‌پذیرفت. اجرای 996متر درز انبساط در 83رشته، نصب 43سازه و 113تابلوی ترافیکی و 9هزار و 782متر هندریل و همچنین اجرای 13هزار و 903متر شبکه جمع‌آوری و هدایت آب‌های سطحی از دیگر اقدامات انجام شده در مرحله عملیات تکمیلی است.
شفت به جای شمع
در جایی که امکان احداث شمع نبود، طبیعتا یا محل شمع‌ها تغییر می‌یافت یا به‌جای برخی شمع‌ها، شفت‌هایی(ستون‌هایی) به‌قطر 4متر و عمق متوسط 40متر ساخته‌شد. برای احداث هریک از این شفت‌ها 70تن میلگرد مصرف شد که به دلیل وجود معارضات یا نبود فضای کافی، انتقال میلگردها به داخل آنها با تمهیدات خاص و البته تحمل سختی‌های فراوان میسر شد تا بتوان شفت‌ها، شمع‌ها و سرشمع‌ها را دردل خاک کاشت و سپس اقدام به احداث ستون‌ها کرد. در این پروژه 35حلقه شفت احداث شد. مجموع طول این بناهای ساخته شده به 1400متر می‌رسد.
یک نوآوری در ساخت ستون‌ها
حالا به مقوله ساخت ستون‌ها یا همان پایه‌های پل رسیده‌ایم. در این بخش از پروژه برای اولین‌بار به‌جای روش اورلب کردن میلگردها (همپوشانی و سربه‌سرکردن آرماتورها) که به‌خاطر تراکم بالای آنها و نیز ارتفاع زیاد ستون‌ها کار زمانبری محسوب می‌شد، شیوه کوپلینگ و رزوه‌کردن میلگردها مدنظر قرارگرفت که هم یک نوآوری به حساب می‌آمد و همزمان عملیات ساخت و تکمیل ستون‌ها را به طرز محسوسی کاهش داد. تعداد کل ستون‌ها 236پایه است که جمعا در 724مرحله اجرا شده‌اند. ارتفاع کلی ستون‌ها در پروژه احداث بزرگراه طبقاتی صدر به 2172متر می‌رسد.
یک کارخانه 28هکتاری
تولید به موقع سگمنت‌ها یا همان قطعات بتنی مربوط به عرشه و سرستون‌های پل اصلی، نیاز به احداث یک کارخانه بزرگ داشت تا بتوان در کنار کارخانه شماره یک، نیازمندی‌های اینچنینی پروژه را تأمین کرد. به این ترتیب کارخانه شماره 2در زمینی به مساحت تقریبی 28هکتار در منطقه حکیمیه تهران برپا شد. این کارخانه ظرفیت تولید 2کیلومتر عرشه برای پل‌های بتنی در هرماه را داشته و یکی از برکات پروژه احداث بزرگراه طبقاتی صدر به حساب می‌آید.
