در کشورمان نیز وجود مواهب طبیعی فراوان و موقعیت خاص اقلیمی که ایران را به سرزمینی 4 فصل تبدیل کرده، خود امکان ویژه‌ای است که بسترهای لازم برای محور قرار گرفتن این بخش در اقتصاد کشور را فراهم کرده است.
با این وجود در سال‌های گذشته به‌رغم تلاش‌های صورت گرفته برای رونق تولید، خودکفایی در برخی محصولات کشاورزی و تأکید همه دستگاه‌های ذی‌ربط بر توجه بیشتر و رفع موانع تولید، فرآوری و صادرات محصولات کشاورزی، هنوز تحقق نقش واقعی این بخش در اقتصاد کشور با موانع بسیاری روبه‌رو است.
این روند در حالی تداوم دارد که اکنون نیز با افزایش تقاضا برای برخی محصولات کشاورزی با وجود نبود هیچ گونه کمبودی در زمینه تولید این محصولات، نوسان قیمت و عرضه این کالاها مصرف‌کنندگان را با مشکل مواجه کرده و از سوی دیگر با کاهش تقاضا، بخش تولید متحمل زیان شده و با کاهش کشت محصول در سال آینده این دور باطل به شیوه دیگری تکرار می‌شود.
نمود عینی این موضوع در نوسان قیمت برخی محصولات مانند گوجه فرنگی، پیاز یا سیب زمینی در سال‌های گذشته دیده شده است.
ضایعات محصولات کشاورزی به‌دلیل کافی نبودن تجهیزات مورد نیاز برای برداشت انواع محصولات زراعی و باغی و نبود صنایع بسته‌بندی، تبدیلی و تکمیلی در جوار مراکز تولید، موجب شده است که در برخی محصولات حاصل دسترنج تولید‌کنندگان به هدر رفته و حتی در برخی موارد در محصولاتی که بازار مصرف داخلی به شدت نیازمند این محصولات است نابسامانی عرضه و ضایعات، مانعی در جهت تأمین این نیاز بود ه است.
گرچه آمارهای متفاوتی از میزان ضایعات محصولات کشاورزی ارائه می‌شود اما تأثیر منفی این امر بر بخش‌های تولید و بازرگانی ضرورتی انکار‌ناپذیر است.
به گفته برخی مسئولان، به‌طور میانگین 17 درصد محصولات کشاورزی ضایع می‌شود که سهم محصولات باغی نسبت به محصولات زراعی با وجود تولید کمتر محصولات نسبت به محصولات زراعی بیشتر است.
براساس تعریف موجود از ضایعات محصولات کشاورزی، پس از برداشت به هر دلیلی که این محصولات بدون استفاده و نامناسب برای بازار فروش باشند جزو ضایعات تلقی می‌شوند، با این تعریف نقش سیاست‌های تنظیم بازار در کاهش ضایعات محصولات کشاورزی اهمیتی دوچندان یافته و درصورتی که این محصولات پس از برداشت به درستی فرآوری شده و به موقع به بازار عرضه شود ضمن تأمین نیاز بازار داخلی، فراهم کردن امکان صادرات، از زیان تولید‌کنندگان نیز جلوگیری می‌کند.
این در حالی است که اکنون صادرات بخش کشاورزی و مواد غذایی قادر نبوده تا نقش واقعی خود را در صادرات غیرنفتی ایفا کند.
همچنین با وجود خود کفایی در تولید گندم، ضایعات برداشت و نگهداری این محصول سبب شده تا بخشی از گندم تولیدی به هدر رود.
فرسودگی ماشین‌آلات کشاورزی و فاصله داشتن تجهیزات مورد نیاز برای برداشت و نگهداری گندم تولیدی از جمله چالش‌های اساسی پیش روی خودکفایی در تولید گندم، برنج، شکر و بسیاری دیگر از محصولات کشاورزی است.
با این وجود ضایعات محصولات کشاورزی در بخش باغی به نسبت محصولات زراعی بیشتر بوده و به گفته مسئولان ذی‌ربط اکنون 80درصد ضایعات کشاورزی ایران در 25 محصول رخ می‌دهد.
سهم بیشتر محصولات باغی
مدیر امور کاهش ضایعات محصولات کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی در این زمینه می‌گوید: مطالعات بخش کشاورزی نشان می‌دهد که 80 درصد ضایعات در بخش کشاورزی در حدود 20 تا 25 درصد محصولات بروز می‌کند اما با توجه به کاهش 50 درصدی ضایعات در این بخش تا پایان برنامه چهارم توسعه باید روی این محصولات متمرکز شویم.
علی اکبر افدیده می‌افزاید: برای اجرای طرح‌های مرتبط با کاهش ضایعات محصولاتی که با بیشترین ضایعات همراه هستند، اعتباری بالغ بر 8 میلیارد تومان و برای مطالعات روی این محصولات نیز 11 میلیارد تومان اعتبار پیش‌بینی شده است.
وی در زمینه علل ضایعات محصولات کشاورزی، می‌افزاید: علت نخست بروز ضایعات در محصولات کشاورزی بیولوژیکی است، ضایعات می‌تواند به دلایل مختلفی نظیر میکروبیولوژیکی، شیمیایی، مکانیکی، فیزیکی و حتی روانی در بخش کشاورزی ظاهر شود این در حالی است که عوامل بعدی نظیر ناکافی بودن مهارت‌های برداشت محصول و بسته بندی، نبود انبار و امکانات حمل‌ونقل، کمبود تجهیزات خشک کنی محصول و نظام‌های فرآوری، نبود تعریف استانداردهای قانونی و مدیریت تولید نیز در ایجاد ضایعات نقش مؤثری را ایفا می‌کنند.
مدیر امور کاهش ضایعات محصولات کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی با اشاره به نقش مؤثر صنایع تبدیلی در کاهش ضایعات محصولات کشاورزی، می‌گوید: در کشورهای توسعه یافته و پیشرفته70 تا80 درصد تولیدات فرآوری می‌شود در حالی‌که این رقم در کشور ما به زیر40 درصد می‌رسد لذا فرآوری مازاد تولید و استفاده کامل از ظرفیت صنایع تبدیلی در کشور امری الزام‌آور است.
افدیده در زمینه سهم بخش‌های مختلف در ضایعات محصولات کشاورزی، معتقد است: از 17 درصد متوسط کل ضایعات در بخش کشاورزی، کمتر از 15درصد به محصولات زراعی و بیش از 20 درصد ضایعات به بخش باغی اختصاص داشته و متوسط ضایعات بخش باغی بیشتر از بخش زراعی است، این در حالی است که مطالعات نشان می‌دهد، حجم تولید محصولات باغی کمتر از محصولات زراعی است.
وی در زمینه برنامه‌های وزارت جهاد کشاورزی برای کاهش ضایعات محصولات این بخش‌می‌گوید: اولویت نهایی در برنامه، مدیریت، کنترل و کاهش ضایعات محصولات کشاورزی است، بر این اساس محصولاتی مانند گندم، گوجه فرنگی، سیب زمینی، چغندرقند، انگور، سایر نباتات علوفه‌ای، دانه‌های روغنی، سیب، ذرت دانه‌ای، پرتغال، سایر سبزیجات، شلتوک، جو، پیاز، هندوانه، نارنگی، یونجه، خرما، لیمو ترش، لیمو شیرین، خربزه، کیوی، انجیر، هلو، توت فرنگی، زردآلو و قیسی، گیلاس، گلابی، شفتالو، شلیل، آلو‌قطره، پسته، آلو و آلبالو، چای، پنبه، انبه، موز، خیار، انار، سایر مرکبات، میوه‌های خشک، توتون، نخود، بادام، نارنج، سایر حبوبات، توت درختی، خرمالو، فندق، جالیزی، گوجه درختی، لوبیا و سایر میوه‌های گرمسیری و نیمه گرمسیری مد نظر قرار دارد.
ضایعات محصولات غذایی
علاوه بر زیان‌های ناشی از تأثیر منفی ضایعات محصولات کشاورزی بر تولید‌کنندگان و بازارداخلی مصرف این محصولات، این موضوع تأثیر نامطلوبی بر صادرات غیرنفتی کشور به ویژه در بخش صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی داشته است.
نبود بسته‌بندی مناسب و امکان فرآوری محصولات کشاورزی به ویژه در محصولات باغی که از فسادپذیری بیشتری نسبت به محصولات زراعی برخوردارند موجب شده تا با وجود بازارهای مناسب مصرف داخلی و امکان صادرات این کالاها به کشورهای همجوار به ویژه کشورهای حاشیه خلیج فارس که محصولات کشاورزی کشورمان با رغبت بیشتری از سوی مصرف‌کنندگان همراه است، هنوز نتوانیم نقش اساسی را در تأمین نیاز این بازارها ایفا کنیم.
این در حالی است که با مباحث مطرح پیرامون الحاق به سازمان تجارت جهانی صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی اهمیتی به مراتب بیشتر خواهد داشت.
اما اکنون عقب ماندگی‌های موجود در بخش صنایع بسته‌بندی و تکمیلی کشاورزی از یک سو و نبود امکانات حمل‌ونقل مناسب برای عرضه این محصولات به بازارهای هدف، موجب شده است تا صادر‌کنندگان این عوامل را به‌عنوان عمده‌ترین چالش‌های پیش روی صادرات محصولات کشاورزی قلمداد کنند.
تأثیر منفی این موضوع در صادرات صنایع غذایی نمود بیشتر داشته است به نحوی که مدیرکل دفتر توسعه پایدار وزارت جهاد کشاورزی، می‌گوید: ۲۵ درصد ضایعات محصولات غذایی کشور در بخش کشاورزی است که این میزان ضایعات می‌تواند غذای ۲۵ میلیون نفر را در کشور تأمین کند.
غلامرضا امینی رنجبر، مصرف زیاد سم و کودهای شیمیایی در محصولات کشاورزی را یک معضل عمده در توسعه کشاورزی ارگانیک دانسته و می‌گوید: در حال حاضر در کشور سرانه مصرف سم در محصولات کشاورزی به ازای هر نفر ۴۰۰ گرم و همچنین میزان مصرف کود شیمیایی از 5.2 به 5.3 میلیون تن در ۱۰ سال گذشته افزایش داشته است.
این در حالی است که برای تولید محصولات سالم و پاک، هیچ راهی جز کشاورزی ارگانیک نداریم.
وی با اشاره به این‌که یک درصد کشت محصولات باغی و 7درصد کشت محصولات زراعی در کشور به صورت ارگانیک تولید می‌شود، می‌گوید: بازار تولید محصولات ارگانیک در آمریکا ۵۱ درصد، اروپا ۴۶ درصد و مابقی دنیا 3 درصد است.
این در حالی است که معاون اقتصادی و برنامه‌ریزی وزیر جهاد کشاورزی ظرفیت کنونی صنایع فرآوری محصولات کشاورزی را بالغ بر حدود 33 میلیون تن اعلام کرده و می‌گوید: پیش‌بینی می‌شود امسال ظرفیت صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی به رقم 36 میلیون تن افزایش یابد.
صادق خلیلیان، میزان ضایعات بخش کشاورزی از مجموع تولید را کمتر از15 درصد دانسته و در رابطه با پیوستن بخش کشاورزی به سازمان تجارت جهانی، می‌گوید: باید بررسی بیشتری در زمینه منافع و زیان‌های پیوستن به سازمان صورت گیرد، این در حالی است که اکنون محصولات کشاورزی ایران در سطح 60 کشور دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد و این محصولات از پتانسیل‌های بالایی برای صادرات برخوردار است.
