اگر چه چندی است از سوی دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نشستهای مختلف برای ریشه یابی مشکلات موسیقی کشور برگزار می‌شود و حتی در یکی از این نشستها، طرحی درباره ساماندهی موسیقی قهوه خانه‌ها عنوان شد، اما متأسفانه مسئولان موسیقی کشور از نفوذ و تأثیر موسیقی هیات‌های عزاداری، غافل مانده‌اند.
بی توجهی زمامداران موسیقی کشور منجر به شکل گیری دو دسته در موسیقی مذهبی ایران و به ویژه موسیقی ایام محرم شده است: عده‌ای که این موسیقی را در هر شکل و نوع اجرا که باشد مردود می‌دانند و عده‌ای که برای بیان احساسات دینی شان از راه موسیقی، به نوع بازاری و بنجل موسیقی روی آورده‌اند.
نتیجه این که موسیقی محرم تنها به اجرای سردستی چند نوحه و سنج کوبی و دمام زنی دسته‌های عزاداری خلاصه شده در حالی که پیش از این موسیقی محرم در روزهای نهم و دهم این ماه زنده‌کننده سازها، آوازها و گوشه‌های دستگاه‌های موسیقی ایران بوده است.
به‌طور مثال در زمانهای دور که تعزیه به شکل جدی در قهوه خانه‌ها و زیرگذرها اجرا می شده، بازیگران آگاهانه یا نا آگاهانه، هنگام اجرای صحنه مربوط به جنگ در کربلا در دستگاه چهارگاه آواز می‌خواندند و برای این کار سازهایی چون دمام که یادآور صدای پای اسبان است یا سنج که شمشیرهای جنگ را یادآوری می‌کند، به کار می‌بردند.
در واقع موسیقی محرم ترکیبی از موسیقی حماسی و آوازهای سوزناک است. آوازهایی که هدف خواننده آن تنها تحت تاثیر قرار دادن مخاطب نیست بلکه هدف از اجرای آن آوازها بیان مجدد واقعه کربلا ازمنظر تاریخی است که چون با آواز خوش همراه شده، تأثیر بیشتری دارد.
تا همین چند سال پیش موسیقی روزهای عاشورا و محرم، ناله‌های مردم که از داغ امام حسین و یارانش می‌سوختند را به خوبی بیان می‌کرد اما رواج موج جوان گرایی در موسیقی و در حقیقت توجه به نوعی ساده پسندی در موسیقی، قدرت نمایی نوحه خوانانی را به همراه داشت که نه تنها موسیقی ایران را نمی‌شناسند، بلکه صدای خوبی برای خوانندگی هم ندارند.
از طرفی این خوانندگان و مداحان با تقلید از ملودی آهنگهای رایج و اضافه کردن شعرهای عاشورایی به این ملودی‌ها، نه تنها موسیقی ایران، بلکه واقعه عاشورا و عزاداری برای امام حسین(ع)را نیز زیر سؤال می‌برند.
موسیقی تعزیه
جابرعناصری در کتاب شبیه خوانی گنجینه نمایش‌های آیینی - مذهبی می‌نویسد: از دیدگاه هنرهای فونتیک، موسیقی تعزیه غوغا می‌کند و شناخت انواع آلات و ادوات موسیقی مذکور در نسخ شبیه خوانی و معمول در اجرای مجالس تعزیه ما را به حیرت فرو می‌برد. شمر به یاری چرنگیدن طبل و غریوکوس تاتاری وهیبت طبل سلیمانی و ظرافت طبل فرنگی، اشتلم می‌کند. توبه حر با حزین خوانی و غمنوا انجام می‌گیرد.
بنابراین اشعار و آهنگ تعزیه را نیز باید به دو بخش تقسیم کرد؛ بخش اول موافق خوانی که سوزناک، اندوهگین، سنگین، ملایم وآهسته است و بخش دوم مخالف خوانی که خشن، بدون آواز، ناموزون، بریده و آمرانه است.
همه عناصری که در تعزیه به کار گرفته می‌شود، از موسیقی دستگاهی ایران گرفته شده. البته عده‌ای اعتقاد دارند که گوشه‌های موسیقی ایرانی از تعزیه و نوحه خوانی‌های مداحان برداشت شده. بنابراین می‌توان گفت که حداقل فایده این هماهنگی این بوده که تعزیه خوانان قدیم اغلب به آواز و ردیف موسیقی تسلط و آگاهی داشته و می‌توانستند علاوه بر نوحه سرایی و تعزیه خوانی در حفظ نغمات موسیقی هم نقش داشته باشند.اتفاقی که با مداحی و نوحه سرایی به شکل جدید و امروزی امکانپذیر نیست.
ازطرفی از صفویه تا اواخر عهد قاجار، تعزیه خوانها، مهم‌ترین راویان موسیقی آوازی و دستگاهی ایران بودند. چرا که تا پیش از رواج تعزیه در دوران زندیه، موسیقی با موانع مذهبی مختلف روبه‌رو بوده ولی بعدها مذهب باعث توجه دوباره به آن شده است.
به هر حال مسلم است که این دو نوع موسیقی بر یکدیگر تأثیر گذاشته و باعث غنای یکدیگر شده‌اند.این هماهنگی و ارتباط بین موسیقی دستگاهی و موسیقی تعزیه در دوره ناصری به اوج شکوفایی رسید به‌طوری که نغمه‌ها و گوشه‌هایی در موسیقی آوازی ایران شکل گرفتند که نام برخی از آنها با موسیقی تعزیه ارتباط دارد.
به‌عنوان نمونه مظلوم خوانها که امام خوان نیز نامیده می‌شدند، بیشتر از نقل مذهبی و مخالف خوانها یا اشقیا و دشمنان از نقل حماسی استفاده می‌کردند که رگه‌هایی از نوع و سبک آوازی این گروه‌های نمایشی را در موسیقی دستگاهی ایران می‌توان یافت.به‌طور مثال در ردیف موسیقی دستگاهی ایران، گوشه‌هایی به نام‌های حسینی، سوز و گداز، حزین، مغلوب، رضوی، مخالف و... وجود دارد که نشان دهنده ارتباط موسیقی ایران به موسیقی تعزیه است.
نوحه
نوعی آواز جمعی است که در آن، تعزیه خوان و گروه هم خوان و حتی گاه مخاطبان، به صورت سؤال و جواب، یک آواز مذهبی را که دارای ریتم مشخص است اجرا می‌کنند. تعزیه‌ها نیز اغلب با پیش خوانی همراهند که نیز شامل اجرای نوحه است.
بسیاری از خوانندگان معروف از تعزیه برخاسته‌اند. مثلا غلامحسین بنان در کودکی بچه خوان تعزیه بود یا اقبال آذر آواز را از تعزیه آغاز کرده بود و از کودکی در دسته‌های تعزیه وارد شد. از طرفی حالت‌ها و نغمه‌های مختلف موجود در موسیقی آوازی، باعث می‌شد که تعزیه خوانها هر شخصیت را با استفاده از یک مقام یا گوشه آوازی معرفی کنند. این معرفی شناخت مردم از موسیقی ایران را نیز به همراه داشت. به‌طور مثال همه می‌دانستند که علی اکبر در دستگاه چهارگاه و حر در دستگاه نوا می‌خواند. همین نکته باعث آشنا شدن گوش مخاطب با این دستگاه‌های موسیقی سنتی ایران بود.
از طرفی اشعار هر تعزیه در گوشه‌ها و دستگاه‌های متعددی خوانده می‌شد اما در سؤال و جوابها لازم بود که تناسب مقامها رعایت شود. مثلا اگر «امام خوان » (کسی که نقش ائمه و به‌ویژه امام حسین را بر عهده می‌گرفت ) در دستگاه شور می‌خواند «عباس خوان » هم باید در همان دستگاه جواب او را می‌داد (مستوفی ج 1 ص 289 خالقی بخش 1 ص 338).
تغییر دستگاه‌ها در تعزیه معمولا ناشی از تغییر صحنه و موضوع وقایع بود بنابراین تعزیه خوان «مرکب خوانی» (خواندن قطعه‌ای در چند دستگاه موسیقی ) نمی‌کرد و لازم نبود برای تغییر دستگاه‌ها از مایه‌های انتقالی استفاده کند. «اشقیاخوان » (کسی که نقش دشمن امام را بر عهده می‌گرفت ) بر خلاف سایر تعزیه خوانان اشعار را به آواز نمی‌خواند بلکه به‌اصطلاح «اشتلم » (رجزخوانی ) می‌کرد.
کاربرد ساز در تعزیه
هاشم فیاض آخرین بازمانده از نسل تعزیه خوانان قدیم در گفت‌وگویی با ایسنا درباره کاربرد سازها در تعزیه گفته است:در حین اجرای تعزیه معمولا آوازها با ساز همراهی نمی‌شد جز در موارد اندک که در این موارد رعایت دستگاه‌ها لازم بود چنان‌که معمولا برای شبیه (نقش) علی اکبر و قاسم چهارگاه ، سه گاه و اصفهان و برای شبیه امام، نوا نواخته می‌شد در صحنه‌های فاقد گفت‌وگو مثل صحنه‌های مسافرت یا نبرد یا در وقفه‌های میان جریان نمایش نیز از ساز استفاده می‌شد.
از سوی دیگر در تعزیه معمولا هر یک از سازها کاربرد خاصی داشتند مثلا هنگام ورود اشخاص وشروع جنگ‌ها طبل می‌زدند و هنگام وقوع صحنه‌های حزن آلود شیپور و قره نی می‌نواختند. از سازهای محلی نیز در مناطق مختلف استفاده می‌شده است. مثلا در مجلس «عروسی حضرت قاسم علیه السلام » نی چوپانی و «دس دایره » هم نواخته می‌شد. هدایت دستة نوازندگان تعزیه را معمولا شخصی به نام معین البکا با اشارة چوبدست یا عصا در کنار دیگر وظایفش بر عهده می‌گرفت (مستوفی ج 1 ص 298 بیضایی ص 157ـ 158).
تعزیه و نوحه خوانی در شهرستان‌ها
در مجموع موسیقی محرم به‌طور خاص از موسیقی محلی هر سرزمین برداشت شده است اما حمایت رسانه‌های صوتی وتصویری از موج جدید و امروزی نوحه خوانی باعث شده که حتی در شهرستان‌ها نیز دیگر موسیقی تعزیه به شکل سنتی و ناب آن پیدا نشود. البته هنوز هم گاه در برخی شهرستان‌ها سازهای محلی مانند سرنا، کرنا، دمام، دهل، نقاره، سنج و...به جای سینتی سایزرها استفاده می‌شوند.
