همشهری محله_ مرضیه موسوی: صدای جریان آب از دریچه‌ها و جوی کوچه‌ها به گوش می‌رسد. آب همین قنات‌هاست که از بالادست به طرف منطقه سرازیر می‌شود و درختان و باغ‌ها را سیراب می‌کند. بوستان‌های قیطریه و آب و آتش و تپه‌های عباس‌آباد هم از همین جریان آب زیرزمینی سیراب می‌شوند. اکنون ۱۱ قنات فعال در منطقه ۳ شناسایی شده که مجموع خروجی آنها به بیش از هزار لیتر بر ثانیه می‌رسد. احیا و مرمت قنات عباس‌آباد از ۶ سال پیش در شهرداری منطقه آغاز شده و در سال‌های کم‌آبی تهران به یکی از شاخص‌ترین اقدامات شهرداری تبدیل شده است.
- حیات قنات‌ها در خطر است
«تا چند دهه پیش خبری از آب لوله‌کشی نبود. همه نیاز مردم به شست‌وشو و آب آشامیدنی و آبیاری از طریق همین قنات‌ها تأمین می‌شد. » «محمدعلی ندیمی» از ساکنان قدیمی منطقه است و روزهایی را به یاد دارد که زرگنده چیذر و دزاشیب و محله‌های دیگر شمیران پر بود از باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی که با آب همین قنات‌ها سیراب می‌شدند. او می‌گوید: «هر محله‌ای به میراب و مقنی نیاز داشت تا با حفر میله‌های چاه در مسیر قنات‌ها، آب مورد نیاز مردم را تأمین کند. کار هر کسی هم نبود. اغلب مقنی‌ها اهل یزد یا مشهد بودند؛ شهرهایی که به دلیل دسترسی نداشتن به آب، وجود قنات در آن حیاتی بود. افرادی که کارشان حفر قنات بود با مهارت آب را از نقطه‌ای که فراوانی داشت از زیر زمین به نقاط دیگر می‌کشاندند. تعیین شیب مناسب برای قنات که آب در آن راکد نماند یا با سرعت و شدت به پایین سرازیر نشود هنر این افراد بود. در مسیر این آب، چاه‌هایی نه چندان عمیق حفر می‌کردند تا مردم بتوانند از آب برداشت کنند. جایی که آب قنات به سطح زمین می‌آمد مظهر قنات نام داشت. » دسترسی سخت به آب قابل مصرف باعث شده بود مردم قدر آن را بیشتر بدانند. با لوله‌کشی آب در تهران قنات‌ها هم اهمیت خود را از دست دادند و از آب آن استفاده‌ای نمی‌شد. گسترش ساخت‌وسازها هم خیلی زود بلای جان قنات‌ها شد. ندیمی می‌گوید: «مهم‌ترین مشکل قنات‌ها این است که آب سالم آن با آب فاضلاب‌ها و چاه‌های جذبی مخلوط می‌شود. نداشتن اگو مناسب شهری در تهران بلای جان چاه‌ها و قنات‌های ما شده و آب آن را آلوده می‌کند. تصور کنید تمام این اطراف را زمین‌های کشاورزی و باغ‌ها پوشانده بود و آب مورد نیاز آن از طریق همین قنات‌ها تأمین می‌شد. اما آن حجم باارزش از آب این روزها با مخلوط شدن با فاضلاب از بین می‌رود. »
- نقشه دقیقی از قنات‌ها در دسترس نیست
منطقه ۳ اکنون ۱۱ قنات فعال دارد که مهم‌ترین آنها بهجت‌آباد و عباس‌آباد است؛ قنات‌هایی که هنوز هم جریان آب در آن زنده است و برای آبیاری فضای سبز منطقه از آن استفاده می‌شود. احیای قنات‌های منطقه برنامه‌ای است که شهرداری از سال‌ها قبل آغاز کرده و همچنان برای آن تلاش می‌کند. «شاهین شیرزادی» مسئول اداره قنوات منطقه۳ می‌گوید: «قنات‌های زیادی از منطقه می‌گذرند یا مظهر آنها در محدوده منطقه ۳ قرار دارد. این قنات‌ها به دلیل اینکه سال‌ها بدون استفاده مانده‌اند دچار آسیب و مشکلات فراوانی هستند. لایروبی قنات‌ها و تعیین نقشه دقیق آنها از مهم‌ترین اقدامات ما برای احیای این قنات‌هاست. » یکی از مشکلات اداره قنوات شهرداری این است که نقشه دقیقی از مسیر قنات‌ها در دست نیست. استفاده از جی. پی. اس و نقشه هوایی و پیمایش قنات از راه‌هایی است که به تعیین نقشه دقیق قنات‌ها کمک می‌کند. شیرزادی می‌گوید: «نقشه‌های قدیمی از قنات‌ها وجود دارند که هیچ‌کدام از آنها موقعیت قنات‌ها را به‌صورت دقیق نشان نمی‌دهند. این نقشه‌ها به‌صورت دستی کشیده شده‌اند و از طرفی به دلیل تغییر بافت منطقه چندان قابل استناد نیستند. به همین دلیل ما برای پیدا کردن مسیر دقیق قنات‌ها از پیمایش قنات و عکس‌های هوایی استفاده می‌کنیم. یکی دیگر از ایرادهایی که نقشه‌های قدیمی دارند این است که عمق قنات را نشان نمی‌دهند. »
- موانع سر راه قنات‌ها
قنات‌ها در جاهایی از مسیر ریزش کرده‌اند. ساخت‌وسازهای شهری مسیر اصلی این قنات‌ها را مسدود و آب آن را به مسیر دیگری منحرف کرده است. چاه‌های جذبی و فاضلاب‌های خانگی دیوار به دیوار این قنات‌ها حفر شده‌اند و با تخریب دیواره‌های چاه یا قنات، فاضلاب به آب قنات راه پیدا کرده است. وجود نیترات بالا در این آب‌ها باعث شده تا آب قنات‌ها دیگر قابل آشامیدن نباشد. شیرزادی می‌گوید: «اکنون آب قنات‌ها برای آشامیدن مناسب نیست. اما برای استفاده کشاورزی تأیید شده است. همه فضای سبز منطقه از آب این قنات‌ها سیراب می‌شود. قنات عباس‌آباد در مسیر خود به پایین دست منطقه می‌رود و حتی منطقه ۶ هم برای آبیاری فضای سبز خود از آب این قنات استفاده می‌کند. »
پیمایش قنات عباس‌آباد هنوز به پایان نرسیده است. ریشه‌های درختان، گل و لای و زباله، دیواره‌های تخریب شده قنات و... موانعی هستند که در مسیر قنات‌ها قرار دارند و جلو حرکت آزاد آب در آن را گرفته‌اند. پیمایش این قنات از جنوب منطقه آغاز شده و در حال حاضر به بلوار میرداماد رسیده است؛ جایی که قنات دو شاخه می‌شود و یکی به سمت خیابان جردن و دیگری به سمت غرب میرداماد کشیده می‌شود. شیرزادی می‌گوید: «پیمایش قنات‌ها موضوعی زمانبر است. اما به تعیین دقیق مسیر این قنات‌ها و عمق آن کمک زیادی می‌کند. احیای قنات عباس‌آباد به موقع انجام شد. چون آب این قنات در حال خشک شدن بود. با از بین بردن موانع سر راه قنات و تقویت مسیر، جریان آب دوباره در آن تقویت شده است. »
- زندگی میراب‌ها زیر زمین
سال‌هاست هیچ میراب و مقنی در منطقه سکونت ندارد. اما پیمایش مسیرهای قنات ردی از زندگی میراب‌ها زیر زمین نشان می‌دهد. مسئول اداره قنوات منطقه می‌گوید: «در حین پیمایش قنات‌ها به اتفاق‌های جالبی برخورد کردیم. مثلاً در جایی از مسیر به تاقچه‌هایی رسیدیم که محل قرار دادن فانوس میراب‌ها بود تا بتوانند در عمق زمین، داخل قنات را ببینند. محل استراحت میراب‌ها هم که سکوهای کوچکی کنار مسیر آب در داخل قنات بودند از این دست اتفاق‌ها بود. همچنین جاهایی که میراب‌ها در دل قنات تقسیم آب انجام می‌دادند و با ایجاد مانع در مسیر آب، آن را به سمت محدوده‌ای خاص هدایت می‌کردند. زندگی زیرزمینی میراب‌ها و مقنی‌ها بسیار دقیق و جالب بود. آنها مسیر این قنات‌ها را مثل کوچه‌ها و خیابان‌های شهر می‌شناختند و آب را به هر کجا که می‌خواستند هدایت می‌کردند. قطعاً افرادی هم بودند که به‌صورت مستمر به لایروبی قنات‌ها می‌پرداختند تا چرخه حرکت آب با مشکلی مواجه نشود. زیرا همه حیات مردم هر محله به این قنات‌ها بستگی داشت. » قنات‌هایی که در زمان اهمیتشان مالکان خصوصی داشتند و با برداشت آب مورد نیازشان، بقیه آن را برای استفاده عموم آزاد می‌کردند.
شناسایی مسیر قنات‌ها کمک زیادی به احیای آنها می‌کند. یکی از راه‌های شناخت سریع‌تر مسیر قنات‌ها استفاده از اطلاعات محلی و مردم بومی است. شیرزادی می‌گوید: «در اغلب خانه‌های قدیمی منطقه چاهی وجود دارد که به قنات راه دارد و زمانی آب مورد نیاز خانه را تأمین می‌کرد. تعدادی از شهروندان برای شناسایی این قنات‌ها با ما همکاری کردند و اطلاعات خوبی در این زمینه در اختیار ما گذاشتند. اما برخی هم تمایل چندانی به این همکاری نشان نمی‌دهند. وجود قنات‌ها در مسیر ساخت‌وساز می‌تواند خطرساز باشد و باعث ریزش ساختمان شود. از طرفی گودبرداری در مسیر قنات باعث از بین رفتن و خشکیدن قنات‌ها و هرز رفتن آب در نقاط دیگر زمین می‌شود. اگر شهروندان درباره مسیر این قنات‌ها و چاه‌ها اطلاعاتی در دست دارند می‌توانند ما را در جریان قرار بدهند تا با سرعت بیشتری این قنات‌ها شناسایی شوند. »
- صدای پای آب در کوچه قنات
«کوچه قنات» کوچه باریک و چشمنوازی است در محله زرگنده که مظهر قنات محله در آنجا قرار داشت. نخستین خانه‌های زرگنده در این کوچه و نزدیکی مظهر قنات ساخته شده بودند. خانه کدخدای زرگنده هم در این کوچه قرار داشت. قنات زرگنده با وجود ساخت‌وسازهایی که در مسیر آن انجام شده هنوز هم پابرجاست و آب آن درست در وسط کوچه در جریان است. وجود این قنات‌ها اصلی‌ترین بهانه شکل‌گیری محله زرگنده بود و نخستین ساکنان این محله کشاورزان بودند. کافی بود چند متری زمین را بکنند تا به آب برسند. میله‌های چاه که در مسیر قنات‌ها حفر می‌شدند آب را به راحتی در دسترس کشاورزان زرگنده قرار می‌دادند.
کم‌کم در کنار زمین‌های کشاورزی باغ‌ها هم در زرگنده شکل گرفتند و زمین‌داران هم در همین روستا ساکن شدند. گسترش تهران، مرزهای شهری را تا شمیران و زرگنده هم رساند و خیلی زود بافت این محله تغییر کرد. هنوز هم چاه‌ها و میله‌های بسیاری از دوره رونق قنات‌های محله زرگنده در حیاط خانه‌های قدیمی به چشم می‌خورد. مظهر قنات زرگنده تا قبل از ساخته شدن نخستین گرمابه در محله یعنی حمام سعدی، محلی برای شست‌وشو و حتی استحمام کودکان در تابستان بود. بعد از ساخته شدن حمام سعدی در زرگنده، آب این حمام هم از همین قنات تأمین می‌شد.
مظهر قنات زرگنده هنوز در کوچه قنات این محله زنده است و صدای شرشر آب در کوچه به گوش می‌رسد. جوی باریکی درست از وسط این کوچه نه چندان عریض می‌گذرد و دیواره‌های زهکشی شده آن آب را به پایین دست محله هدایت می‌کند. آبی که روزگاری برای آشامیدن و شست‌وشو و کارهای دیگر اهالی زرگنده به کار می‌رفت این روزها به دلیل برخورد با فاضلاب‌های زیرزمینی قابل آشامیدن و استفاده نیست و تنها صدای آرامش بخشی از گذر آن برای اهالی محله به جا مانده است.
- دیوارهایی که فرو می‌ریزند
محله زرگنده یکی از محله‌های پرقنات منطقه۳ است که شکل‌گیری خود را به همین رشته‌ها مدیون است که از زیر زمین گذر می‌کنند و در جاهایی از محله به سطح می‌آیند و خود را نشان می‌دهند.
«طاهره جورکش» کارشناس دفتر توسعه محله صدر و زرگنده می‌گوید: «در بازدیدها و گفت‌وگوی چهره به چهره‌ای که با اهالی این محله داشتم مردم درباره وجود قنات‌ها و چاه‌هایی که به این قنات‌ها راه داشتند صحبت کردند. به نظر می‌رسد وجود چاه در خانه‌های قدیمی این محله موضوعی عادی است. بسیاری از این چاه‌ها در حال حاضر خشک شده‌اند یا به دلیل ساخت‌وساز مسیر قنات‌ها مسدود شده است. » نشست زمین اتفاقی است که به دلیل وجود این رشته قنات‌ها در محله زرگنده رخ می‌دهد. جورکش می‌گوید: «طی سال‌های گذشته که من در دفتر توسعه محله فعالیت می‌کنم بارها شاهد فرونشست زمین در این محله به‌خصوص در بافت فرسوده بودم. یا خبر فرونشست زمین و خانه‌ها را از زبان اهالی شنیده‌ام. یکی از این اتفاق‌ها فرونشست در خانه‌ای در خیابان دانشگر بود. این نشست، بخش‌هایی از خانه را به دل زمین کشیده و خرابی زیادی به بار آورده بود. یکی دیگر از فرونشست‌ها به گفته اهالی محله در ساختمان بیمارستان جواهری رخ داده بود. اهالی معتقدند همین فرونشست باعث بسته شدن درهای بیمارستان شد. وجود چاه‌ها و قنات‌های متعدد در زمین زرگنده مهم‌ترین دلیل رخ دادن این فرونشست‌هاست. » وجود بافت فرسوده و قنات‌های حفر شده در دل خاک، ساختمان‌های این محله را آسیب‌پذیرتر از دیگر محله‌های منطقه کرده است.
نظر شما