چهره‌ای تازه برای سزار

ترجمه - زهرا صابری: خبر کشف تندیس نیم تنه ژولیوس سزار در هفته‌های اخیر در فرانسه که تیتر نخست صفحات فرهنگی اغلب نشریات اروپا را به‌خود اختصاص داد توجه بسیاری از محافل هنری و تاریخی را به سوی خود جلب کرد.

و اغلب مورخان و باستان‌شناسان جهان و به‌ویژه اروپا را به تکاپو و پژوهش پیرامون این مجسمه وا داشت؛ بخصوص که با کشف این تندیس، صورتی متفاوت از آنچه تا کنون از چهره واقعی این پادشاه پنداشته می‌شد آشکار شد.

این در حالی است که سال گذشته در ادامه کشف اجساد مردان نمکی در کشورمان، ششمین مرد نمکی هزار ساله ایران که در معدن نمک چهره آزاد زنجان پدیدار شد به‌دلیل نبود امکانات و فضای مناسب و استاندارد برای حفاظت اصولی از این جسد به ناچار در جایگاه نخستین خود در معدن نمک مدفون شد؛ هر چند که درصورت آغاز بهره برداری نمک از این معدن، این جسد و شاید دیگر اجساد مدفون در این معدن که می‌بایست به‌عنوان میراثی برای آیندگان حفاظت شوند در معرض خطر نابودی قرار خواهند گرفت.

باستان‌شناسان فرانسوی در هفته‌های اخیر مجسمه‌ای نیم تنه از جنس مرمر متعلق به ژولیوس سزار پادشاه رومی (100-44 پیش از میلاد) کشف کرده‌اند. این تندیس که در بستر رود رونه واقع در جنوب فرانسه کشف شد به گفته کارشناسان تنها پرتره‌ای است که در زمان حیات این پادشاه خلق شده است. آنچه در این میان موجب شگفتی مورخان و پژوهشگران شده اینکه از آنجایی که تمامی پرتره‌های شناخته شده از ژولیوس سزار متعلق به دوران پس از مرگ وی (44 پیش از میلاد) است لذا با کشف این تندیس تصویری جدید از ژولیوس سزار نسبت به آنچه تا کنون پنداشته می‌شد پیش روی مورخان قرار گرفت.

سوئتون مورخ اهل روم (130-70 ) ژولیوس سزار را به‌عنوان آغازگر سلسله پادشاهان رومی چنین توصیف کرده است: مردی قوی جثه، باریک اندام، با پوستی سفید رنگ ،صورتی گوشتالو و چشمانی سیاه و سرزنده که از شرایط سلامتی خوبی نیز برخوردار بوده است.

اظهارات سوئتون در این باره به‌عنوان یکی از کارکنان دربار پادشاهی بر مبنای آرشیو قابل اعتمادی قرار دارد. وی در ادامه می‌افزاید: سزار در حفظ بهداشت و اصلاح سر و صورت خویش وسواس بسیاری به خرج می‌داده است، به‌طوری که حتی تصور بدریختی حاصل از ریزش مو و تاسی سر برایش غیرممکن به‌نظر می‌رسید به‌ویژه که سزار اغلب مجبور به تحمل شوخی‌ها و دست‌اندازی‌های دشمنانش نیز بوده است لذا همواره عادت داشت که موی کم پشت فرق سرش را از عقب به جلو بیاورد. هنگام بیرون کشیدن این مجسمه سترگ مرمرین به‌دست باستان‌شناسان زیر دریا، از بستر رود رونه در شهر آرلس فرانسه، لاس لانگ محقق و باستان‌شناس این کشور اطمینان داد که این مجسمه نیم تنه، پرتره ژولیوس سزار است. وی در این باره اظهار داشت: من با دیدن تندیس بلافاصله آن‌را شناختم.

به گفته کارشناسان فرانسوی، یافته اخیر باستان‌شناسان یک کشف درجه یک محسوب می‌شود به‌ویژه که تاکنون تنها 20 تا 25 تندیس از ژولیوس سزار، فرمانده و دیکتاتور عصر باستان شناخته شده است. بر این اساس درصورت تایید نظر برخی از محققان مبنی بر اینکه مجسمه کشف شده از آرلس تنها مجسمه سزار از زمان حیات وی است این یافته جنجال‌های بسیاری در پی خواهد داشت.

تندیس کشف شده گویا بین سال‌های 46 و 49 پیش از میلاد ساخته شده است. لذا این مجسمه قدیمی‌تر از تندیس کشف شده از سزار در شهر باستانی توسکالوم در ایتالیا ست که به گفته مورخان در سال 44 پیش از میلاد به عبارتی سال مرگ ژولیوس سزار یا کمی پس از آن ساخته و تاریخ گذاری شده است. ضمن آنکه تندیس کشف شده اخیر بسیار متفاوت‌تر از تصویر پرتره‌هایی است که پس از مرگ وی پدید آمدند.

مورخان تاریخ ساخت تندیس اخیر را سال 46 پیش از میلاد اعلام کرده‌اند در آن سال که سال تاسیس شهر آرلیت – آرلس کنونی – نیز محسوب می‌شود ژولیوس سزار 54 ساله بوده است. وی 2 سال قبل از آن شهر باستانی پمپئوس واقع در یونان را فتح کرده و شهر اسکندریه مصر را نیز تسخیر کرده بود. در همان سال سزار با شاهزاده کلئوپاترا ازدواج کرد و کمی پس از آن صاحب یک فرزند پسر شد. سزار در آوریل سال 46 پیش از میلاد در شهر تاپتوس آفریقا آخرین گروه سنا را که تحت حکومت کاتو (فرمانده رومی) قرار داشت نابود کرد. وی سربازان خویش را در این منطقه با املاک و مستغلات بسیار به دست آمده از این فتوحات راضی می‌کرد.

به گفته محققان تصویر کشف شده از رونه فرانسه به خوبی نشانگر تجربیات فراوان ژولیوس سزار از جنگ‌ها ،شکست‌ها و کشتار‌های بسیاری است که وی از سر گذرانده است. خطوط فراوان صورت، بزرگی سر و موهای کم پشت ترسیم شده در این پرتره، همگی تندیس کشف شده را در ردیف تصاویر اشرافی جمهوری روم قرار می‌دهد ضمن آنکه این تندیس بر خلاف نمونه‌های یونانی در راستای ترسیم ویژ‌گی‌های فردی موجود و نه آرمانی شکل گرفته است.

هانس هلن کمپر مدیر موزه روم- آلمان شهر کلن نیز با وجود چین و چروک‌های بسیار زیاد و گاها غیرمعمول درصورت این تندیس سعی در شناساندن آن به‌عنوان پرتره‌ای از ژولیوس سزار دارد.وی معتقد است چهره این تندیس رؤیایی و خیال انگیز است و خصوصیات افراد جمهوری طلب را داراست در حالی که تاریخ گذاری آن به عصر پادشاه آگوستوس (14-63 پیش از میلاد) باز می‌گردد. وی از یافته کارشناسان رومی در فرانسه با عنوان یک کشف سودمند یاد کرده و در ادامه می‌افزایدکه تاریخ گذاری این یافته براساس اطلاعات موجود غیرممکن است. وی تنها راه تاریخ‌گذاری این تندیس را از راه شناسایی سبک به کار رفته در ساخت این مجسمه می‌داند ضمن آنکه بر فراهم شدن زمینه‌ای برای بحث و بررسی پیرامون این مجسمه در سطح اروپا نیز تاکید می‌کند.

مارتین ژنه تاریخ شناس با سابقه اهل درسدن و بیوگرافیست سزار نیز کشف باستان‌شناسان در رود رونه را یک جنجال تلقی کرده و آن‌را نمونه‌ای تماشایی در راستای متد‌های رو به‌پیشرفت باستان‌شناسی زیر دریا می‌نامد. در عین حال وی نتیجه گیری لاس لانگ محقق فرانسوی را درباره یافته اخیر مورد انتقاد قرار می‌دهد. لاس لانگ معتقد است بعد از کشته شدن سزار مجسمه نیم تنه وی (کشف اخیر) به درون رودخانه انداخته شده است چرا که آن زمان قرار داشتن در شمار وا بستگان به این پادشاه مایه ننگ بوده است.

ژنه در ادامه می‌افزاید: نکته‌ای که در این میان از نظر بسیاری دور مانده است آنکه چند روز پس از سوء قصد به جان ژولیوس سزار در مارس 44 با توافق میان طرفداران و دشمنان وی، قاتلین سزار مورد تعقیب قرار نگرفتند. در مدت زمان کوتاه میان انتشار خبر مرگ وی و آتش بس موقت سیاسی کمتر جایی به ساخت تندیس و پرتره از این پادشاه روی آورد.

به گفته ژنه تندیس نیم تنه کشف شده در فرانسه با ارتباطات تاریخی دیگری تطابق دارد. پس از پیروزی‌های سزار در اسپانیا سنای روم در سال 45 پیش از میلاد تقدیر بزرگی از وی به عمل آورد و طی آن سزار عنوان دیکتاتور را دریافت کرد. پس از آن همه شهر‌ها موظف به ساخت و نصب مجسمه‌ای از وی شدند.

در حاشیه کشف جدید باستان‌شناسان در فرانسه پرسش‌های بسیاری نیز مبنی بر تعلق داشتن این تندیس به میراث فرهنگ جهانی مطرح شد. این بدان معنی است که تعداد تندیس‌های ساخته شده از سزار در فاصله زمانی کوتاه میان بازگشت وی به روم و کشته شدنش چقدر بوده است. پس از مارس سال 44 (سال مرگ سزار) نصب بسیاری از مجسمه‌های ساخته شده از وی ممنوع شد تا کارشناسان به بررسی علت فراوانی تندیس‌های ساخته شده از سزار بپردازند.

مجسمه کشف شده از توسکالوم نیز در این زمان شکل گرفته است که به گفته محققان گویا الگوهایی نیز بدین‌منظور وجود داشته است. به گفته لاس لانگ این مسئله در عمل نشانگر آن است که یافته جدید بخشی از میراث فرهنگ جهانی است. وی مبنای سخن خود را در این می‌داند که این تندیس پس از کشته شدن سزار در رودخانه انداخته شده است اما همانگونه که اشاره شد تعبیر لانگ مورد تایید همه کارشناسان و محققان قرار نگرفت.

از دیگر پرسش‌های مطرح شده این بود که چرا تاکنون تنها یکی از مجسمه‌های ساخته شده از زمان حیات سزار کشف شده است. به گفته کارشناسان این مسئله بیش از همه با مناسبات سیاسی آن زمان مرتبط است از جمله آنکه پس از کشته شدن سزار دشمنان وی جنگ‌های بسیاری علیه وا بستگان وی به راه انداخته و در این میان با مجسمه‌های وی نیز رفتار احتیاط آمیزی نداشتند.

بعد‌ها نیز پسر خوانده ژولیوس سزار پس از پیروزی‌های خونین بسیار خود کمتر علاقه‌ای به ادامه حکومت به شیوه پدرانش داشت، به‌طوری‌که در نهایت بر آن شد که با راه‌اندازی جنگ‌های شهروندی و نمایش جاه طلبی‌های سلطنتی اش به شیوه الگوهای شرقی حکومت کند. در اواخر قرن اول پس از میلاد ژولیوس سزار به‌عنوان مؤسس امپراتوری روم شناخته شده و به همگان معرفی شد.

گفتنی است در کنار تندیس کشف شده از سزار در فرانسه 100 شیء دیگر نیز پیدا شده است از جمله مجسمه‌ای از نپتون (یکی از خدایگان) به ابعاد 1 متر در 80 سانتی‌متر از جنس مرمر که به قرن سوم پیش از میلاد باز می‌گردد همچنین یک مجسمه برنزی به بلندی 70 سانتی‌متر با دستانی از پشت بسته شده که گفته می‌شود مجسمه خدای جنگل است.