نهادی که اکنون پس از 3 دهه فعالیت با 28 واحد استانی، 42 واحد دانشگاهی و 15 پژوهشکده تخصصی و دانش‌بنیان به حیات خود ادامه می‌دهد و این روز‌ها با اعلام خبر موفقیت پژوهشگران رویان بار دیگر در صدر اخبار علمی کشور قرار گرفته است.
در آستانه سالروز تشکیل این نهاد گفت‌وگویی با دکتر حمید‌رضا طیبی، ریاست جهاد دانشگاهی انجام داده‌ایم:
- از بازدید 18 مرداد سال قبل رئیس‌جمهوری از جهاد تقریبا یک سال می‌گذرد.قول مساعد رئیس‌جمهوری مبنی بر حمایت مالی از جهاد تا چه میزان تحقق یافته است؟
ایشان در آن بازدید از ما خواستند تا تمام طرح‌های جهاد را در اختیارشان قرار دهیم. بنابراین حدود 480 طرح در قالب 4 بسته با اولویت‌بندی برای نهاد ریاست‌جمهوری و معاونت علمی و فناوری فرستاده شد.
- سقف ریالی این طرح‌ها چقدر بود؟
سقف 500 میلیارد تومان بود، اما اولویت اول ما 250میلیارد تومان بود و در ضمن این مبلغ برای 5 سال پیش‌بینی شده بود؛ یعنی پیش‌بینی ما برای انجام تمام طرح‌ها یک بازه زمانی 5 ساله بود و درخواست ما پرداخت 70 تا 120 میلیارد تومان در سال بود.
- خب، این مبلغ در اختیار شما قرار گرفت؟
هنوز نه. در واقع یک سوء‌تفاهم یا برداشت متفاوت باعث شد تا این اتفاق به تعویق بیفتد. تصور ما این بود که با تایید معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری این مبلغ از سوی ریاست‌جمهوری در اختیار جهاد قرار می‌گیرد اما تصور دیگر این بود که مبلغ درخواستی مستقیما از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری تامین شود.
- و این معاونت امکان پرداخت 70 تا 120 میلیارد تومان درخواستی شما برای یک سال را ندارد؟
نه. اما ما همچنان امیدواریم که رئیس‌جمهور این بودجه را از منابع دیگر تامین کند چون تمام این طرح‌ها کاربردی هستند و اگر بودجه مورد نیاز تامین شود در نهایت منجر به صرفه‌جویی ارزی می‌شود.
- اینکه بودجه مورد نیاز تامین نشده و زمان تحقق این وعده مشخص نیست، کار برنامه‌ریزی را برای شما سخت نمی‌کند؟
سخت است اما هنوز امیدواریم که نتیجه بگیریم ضمن اینکه معاون اول رئیس‌جمهور این قول مساعد را به ما داده است که طرح‌هایی که در قالب قرارداد حرفه‌ای انجام شدنی است را پیگیری کند.
- مثلا چه طرح‌هایی؟
مثلا طراحی و ساخت دکل‌های حفاری که امیدواریم مشکلات اداری و تشریفاتی واگذاری طرح سریع‌تر انجام شود.
- برگردیم به بحث کمبود بودجه تحقیقات که دغدغه اغلب پژوهشگران ایرانی است.
ضمن تایید گلایه پژوهشگران در مورد کمبود بودجه، می‌خواهم به این نکته هم اشاره کنم که به‌طور معمول همین میزان پولی که برای تحقیقات هزینه می‌شود هم خروجی مفیدی ندارد.
شما ببینید چند درصد از خروجی کارهای تحقیقاتی ما در ایران در تامین نیاز‌های جامعه و توسعه کشور مؤثرند؟
- این اشکال متوجه پژوهشگران است یا سیستم؟
مسلما به سیستم و نوع نگاه ما برمی‌گردد. ما درآمد نفتی داریم و این درآمد راحت به‌علاوه عجله‌ای که برای توسعه و انجام طرح‌ها داریم باعث شده تا به توانمندی داخلی توجه نداشته باشیم و برای اینکه طرح‌هایمان سریع انجام شود از پیمانکاران خارجی استفاده کنیم.
- این تغییر دیدگاهی که می‌فرمایید مورد تایید بسیاری از کارشناسان است. اینکه کشور برای تامین منابع مالی از صدور نفت به صدور خدمات علمی و محصولات فنی و مهندسی روی بیاورد، اما راهکار عملی برای این تغییر جهت چیست؟
تولید فناوری در کشور باید براساس 2 دیدگاه تامین نیاز روز جامعه و همچنین نگاه به آینده و فناوری‌های نوین باشد. در نگاه اول ما باید به محقق یا سرمایه‌گذار طرح‌های پژوهشی توجه داشته باشیم.
سرمایه‌گذار وقتی ببیند که مورد حمایت دولت است برای تولید محصول یا خدمات با‌کیفیت پیشقدم مراجعه به مراکز تحقیقاتی می‌شود و در این صورت تحقیقات جهتدار و کارفرمایی شکل می‌گیرد.
- ظاهرا نگاه پژوهش کارفرمایی به‌صورت پر‌رنگی در جهاد دانشگاهی مورد توجه قرار گرفته است.
خوشبختانه از 15-10 سال پیش در پی انجام طرح‌های کوچک و البته توانمندی علمی محققان جهاد کم‌کم روحیه و اعتماد به نفس انجام کارهای بزرگ‌تر با ریسک‌پذیری معقول در مجموعه شکل گرفت و اکنون در بسیاری از حوزه‌های پزشکی و صنعتی همچون صنعت نفت، حمل‌ونقل ریلی، طراحی و ساخت ادوات کارخانجات صنایع کانی، کارخانجات سیمان، مهندسی فرایند و در زمینه‌های مختلف رشته‌های مهندسی برق، مکانیک، صنایع، سرامیک، شیمی، معماری، علوم پایه و...
پژوهشگران جهاد قابلیت‌هایی به دست آورده‌اند که مورد اعتماد صاحبان صنایع هستند و بسیاری از طرح‌های تحقیقاتی جدید جهاد در قالب قرارداد با صنایع انجام می‌شود.
- اما انجام چنین کاری علاوه بر قبول ریسک از جانب جهاد دانشگاهی مستلزم پذیرش ریسک بالای کار از سوی کار‌‌‌فرما‌‌ست که در واقع هزینه را هم تقبل می‌کند.
خب، ما در تلاش هستیم صنایع را قانع کنیم با توجه به توانمندی‌مان این ریسک را بپذیرند و طرح‌های جدید را به ما بسپارند و در این زمینه تا به‌حال موفقیت نسبی خوبی داشته‌ایم اما اگر مانند دیگر نقاط دنیا که صندوقی برای حمایت کارهای ریسک‌پذیر وجود دارد، چنین صندوقی برای جهاد و مراکز تحقیقاتی مشابه ایجاد می‌شد، برای انجام طرح‌ها براساس نیاز کشور و توانمندی خودمان حرکت می‌کردیم و نباید منتظر بودجه می‌ماندیم.
- در بعضی موارد علاوه بر ریسک بالاتر انجام طرح توسط محققان ایرانی، قیمت بالاتر سپردن طرح به دست ایرانی‌ها هم در واگذاری طرح به خارجی‌ها مؤثر است.
نرخ خدمات در ایران بالاست و با توجه به تورم شاهد افزایش ناگهانی مواداولیه هستیم. مجموع این عوامل باعث گران تمام شدن طرح‌ها و سختی رقابت با شرکت‌های خارجی می‌شود اما هنر مدیریت آن است که طرح به انجام برسد حتی اگر با سود بسیار کم باشد.
- با این سود کم و با توجه به اینکه گفته می‌شود تنها 20 درصد بودجه جهاد دانشگاهی از اعتبارات دولتی تامین می‌شود، کمبود مالی را چگونه مدیریت می‌کنید؟
خب ، بودجه ما پاسخگوی توانمندی‌های جهاد در زمینه اجرا و توسعه طرح‌های پژوهشی بیشتر نیست.
ما سالانه توان انجام 70 تا 120 میلیارد تومان طرح پژوهشی را داریم درحالی‌که امسال 7/44 میلیارد تومان بودجه به ما اختصاص یافته که از این مقدار 33 درصد را می‌توانیم مستقیما برای پژوهش صرف کنیم و بقیه برای کمک به واحد‌ها، تهیه زیر‌‌ساخت‌‌ها و همچنین حقوق پرسنل صرف می‌شود.
البته 80 درصد حقوق پرسنل را از محل انجام طرح‌ها و همچنین برگزاری دوره‌های آموزشی علمی- کاربردی و کوتاه مدت تامین می‌کنیم.
- شما در تعریف توانمندی‌های جهاد دانشگاهی به بسیاری از پیشرفت‌های فنی و مهندسی محققان جهاد اشاره کردید؛ اما چرا همواره دستاورد‌های پزشکی محققان جهاد بیشتر مطرح و معرفی شده است؟
فعالیت‌های پزشکی که در واحد‌هایی چون رویان و ابن‌سینا انجام می‌شود از طرفی در حوزه فناوری‌های High Tech است و از سوی دیگر به‌طور مستقیم مورد نیاز مردم است و به همین دلیل بیشتر مطرح می‌شود.
دلیل دیگر هم این است که ما ترجیح می‌دهیم در حوزه‌هایی چون مهندسی، علوم پایه و علوم انسانی و اجتماعی با چراغ خاموش حرکت کنیم.
- صرف‌نظر از اینکه نقشه جامع علمی کشور چه زمانی به تصویب نهایی برسد، برای من این سؤال مطرح است که آیا طرح‌های تحقیقاتی که برای شما اولویت دارند، با اهدافی که در این سند آمده است همخوانی دارند؟
مسئولیت بخش فناوری شورای تخصصی تهیه نقشه به رئیس جهاد دانشگاهی واگذار شده است و ما تلاش کرده‌ایم تا در تعامل با استادان دانشگاه‌ها فعالیت موفقی در این حوزه صورت گیرد.
در پاسخ به سؤال شما هم باید بگویم هم در تهیه نقشه جامع علمی کشور و هم در تعیین اولویت‌های ما برای پژوهش نیاز جامعه، زمینه‌هایی که کشور ما در آن زمینه‌ها دارای مزیت نسبی است و البته نگاه به آینده و پرداختن به فناوری‌های نوین مد نظر است.
ما با توجه به توانمان که باید در چند حوزه خاص متمرکز شویم این فاکتور‌ها را در نظر می‌گیریم و فعالیت‌های پژوهشی جهاد را بر این اساس تعریف می‌کنیم.
سلول‌های بنیادی پرتوان القایی
پژوهشگران پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی برای نخستین بار در سطح خاورمیانه و به‌عنوان پنجمین کشور جهان توانستند به فناوری تولید سلول‌های بنیادی پرتوان القایی (IPS) از سلول‌های پوست دست یابند.
با تلاش محققان جهاد دانشگاهی تنها در مدت 9 ماه پس از ارائه مقالات تولید سلول‌های پرتوان القایی (IPS) در مجلات معتبر دنیا، جمهوری اسلامی ایران بعد از کشورهای آمریکا، ژاپن، آلمان و چین به این فناوری نوین دست یافت.
در این فرایند، سلول‌های پوست موش و انسان با کمک انتقال ژن‌های موردنظر باز برنامه‌ریزی شده به سلول‌های بنیادی پرتوان القایی که شبیه سلول‌های بنیادی جنینی هستند، تبدیل شدند که با توجه به تجربه پژوهشکده رویان در این زمینه این موضوع سبب توان مضاعف محققان در تولید سریع‌تر این سلول‌ها شده است.
تولید سلول‌های پرتوان القایی، علاوه بر اینکه بسیاری از مشکلات مربوط به کاربردی کردن سلول‌های بنیادی جنینی را مرتفع می‌سازد، می‌تواند در بحث ژن درمانی، توسعه داروسازی، ناهنجاری شناسی جنین‌ها و مطالعه عملکرد ژن‌ها نیز مؤثر باشد.
ضمن اینکه دانشمندان در حال بررسی امکان تولید سلول‌های پرتوان القایی از بیماران صعب‌العلاج و دچار نقص ژنتیک هستند تا با تمایز این سلول‌ها به سلول‌های مورد نیاز بیماران، برای درمان آنها اقدام کنند.
فرایند تولید سلول‌های بنیادی پرتوان القایی نوعی باز برنامه‌ریزی سلول است که بدون تخریب جنینی که خود موضوعی بحث‌برانگیز در تولید سلول‌های بنیادی جنینی است، صورت می‌گیرد و این کشف علمی دانشمندان را به‌رؤیای ترمیم اندام قطع شده و معیوب بدون تخریب جنینی نزدیک می‌کند.
محققان پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی با توجه به اهمیت بیماری‌های عصبی، خونی، دیابتی و کبد و همچنین توان تولید این سلول‌ها از سلول‌های بنیادی جنینی، در حال اجرای طرح‌هایی هستند که در آنها بتوانند برای گروهی از بیماران مزبور سلول‌های بنیادی پرتوان القایی ایجاد کنند تا در آینده با کاربردی شدن این سلول‌ها برای درمان این بیماران اقدام کنند.
