همشهری آنلاین_بهاره خسروی: از آنجا که قشونش در تهران و کاخ گلستان مستقر بود، همان‌جا بر تخت سلطنت نشست و با تاج‌گذاری و خواندن خطبه پادشاهی، تهران را برای پایتختی فرمانروایی خود انتخاب کرد. البته این انتخاب چند دلیل سیاسی و اقتصادی مانند نزدیکی به گرگان، مرکز ایل قاجار، زمین‌های حاصلخیز ورامین و از همه مهم‌تر، در امان ماندن از حمله و دسیسه دشمنان و همسایه‌های چهارگوشه ایران داشت.
از این انتخاب بیش از ۲ قرن و اندی می‌گذرد و تهران، این کهنه‌پایتخت ایرانی، به عنوان مهم‌ترین شهر ایران، در این سال‌ها کانون تحولات، وقایع و رویدادهای مهم تاریخی، سیاسی و اجتماعی داخلی و بین‌المللی بوده است. چهارشنبه این هفته، ۱۴ مهرماه، به نام روز تهران نام‌گذاری شده و به همین بهانه با استاد «عبدالله انوار»، تهران‌شناس، درباره نحوه شکل‌گیری و تحولات قدیمی‌ترین پایتخت ایران گفت‌وگو کردیم.
تا پیش از انقلاب مشروطه، اغلب از شهر تهران به عنوان دارالخلافه یاد می‌شد تا این‌که در مرداد سال ۱۲۸۵، مظفرالدین‌شاه قاجار به امضای فرمان مشروطیت تن می‌دهد و در اولین جلسه مجلس شورای ملی، چند ماه بعد، در ۱۴ مهرماه همان سال که در کاخ گلستان با حضور شاه قاجار تشکیل می‌شود، بر اساس متمم قانون اساسی، طهران رسماً و قانوناً به پایتختی ایران انتخاب می‌شود. اما این‌که کهنه‌پایتخت ایرانی چطور از یک قریه کوچک توابع ری به کلان‌شهری بزرگ تبدیل شد، ماجرای جالبی دارد. بر اساس شواهد موجود تاریخی، قدمت تهران به ۷۰۰۰ سال قبل می‌رسد. کشف اسکلت زنی ۳۰ساله در منطقه مولوی و نیز وجود تپه‌های باستانی در تهران، مانند تپه باستانی قیطریه، سندی موجه برای ارائه قدمت و سابقه سکونت در تهران است.
- زیارتی که بانی توسعه تهران شد
به اصطلاح امروزی‌ها، تهران تا سال‌ها مستعمره ری بود تا این‌که ناغافل مغول‌ها به سودای کشورگشایی به ری یورش بردند و تهران تبدیل به مامنی برای فرار از حمله وحشیانه مغول‌ها شد. استاد «عبدالله انوار» درباره شکل‌گیری شهر تهران می‌گوید: «بعد از یورش مغول‌ها و زیر رو کردن شهر ری، جمعیت ری در اطراف، از جمله تهران، پراکنده شدند. زمان شاه‌طهماسب اول برای نخستین بار در تهران خندق زدند و بارو کشیدند. شاه‌طهماسب اول برای زیارت قبر پدربزرگش در حرم حضرت‌عبدالعظیم(ع) یک بار از قزوین گذر کرد و برای دفعه دوم دستور داد تا به تعداد ۱۱۴ سوره قرآن در اطراف شهر تهران بارو بسازند و خندق بزنند.»
- تهران در حصار ۴ محله
وقتی ناصرالدین‌شاه زمام امور را به دست گرفت، تحت تاثیر سفرهای خارجی‌اش، سوادی شبیه‌سازی دارالخلافه را با شهرهای اروپایی داشت و به همین دلیل دستور داد تا تهرانی جدید بسازند و حد آن را تغییر دهند. عبدالله انوار در باره شکل‌گیری تهران جدید در دوره ناصرالدین‌شاه توضیح می‌دهد: «دوره ناصرالدین شاه، سال ۱۲۸۴ قمری، دستور توسعه تهران را داد که از مقابل توپخانه (میدان امام خمینی امروزی) ۱۵۰۰ قدم به سمت شمال و ۱۰۰۰ قدم به سمت دیگری رفتند و خندق‌های قدیمی شاه‌طهماسبی را پر کردند و دیوار کشیدند.» به گفته این تهران‌شناس، در نقشه حاج «نجم‌الدوله» که سال ۱۳۰۹ قمری ترسیم شده، تهران دقیقا دارای ۴ محله بود: محله عودلاجان، محله دولت، محله بازار و محله سنگلج.
- پایتخت مدرن
با پایان دوره قاجارها و بر تخت نشستن رضاشاه، اوضاع سیاسی و اجتماعی پایتخت حسابی تغییرکرد. لازمه پیشرفت و توسعه پایتخت گذر از سنت به مدرنیته بود. «کریم بوذرجمهری»، اولین شهردار تهران، به دستور زمام‌داران پهلوی امور تهران را به دست گرفت و برای مدرن شدن پایتخت دست به کار شد.
عبدالله انوار در این باره می‌گوید: «در این دوره، خندق ناصری پر شد و با تخریب بخشی از خانه‌ها، محله‌ها خیابان‌کشی و کوچه‌ها جدول‌کشی شدند. آب کرج به سمت تهران روانه شد تا این شهر از بی‌آبی نجات پیدا کند. البته در زمان «محمدشاه قاجار»، «حاج میرزا آغاسی» به این فکر افتاد، اما نتوانست این ایده را عملی کند. راه‌اندازی کارخانه برق هم تهران را از تاریکی نجات داد و ساختمان‌ها نوسازی شدند. در آن زمان در تهران فقط ۵ مدرسه دخترانه وجود داشت که به‌تدریج این روند ادامه پیدا کرد و تعداد مدارس افزایش پیدا کرد.»
به گفته انوار، به‌مروز زمان با ساخت‌وسازها سبک زندگی و خانه‌ها تغییر کرد و حد تهران هم به نسبت بیشتر شد، به نحوی که امروز مساحت زمینی تهران، از لحاظ پهنه، از نیویورک بیشتر است، هرچند شاید جمعیتش کمتر باشد. در هر حال، تهران یکی از کلانشهرهای جهان است.
- نجات تهران از خشکسالی با اصلاح فاضلاب
ایران از لحاظ اقلیمی در ناحیه‌ای خشک است و این روزها مهم‌ترین مسئله پایتخت تامین آب و نجات آن از خشکسالی است، موضوعی که با توجه به میزان جمعیت تهران و حجم منابع آبی آن، حسابی مورد توجه کارشناسان قرار گرفته و برای حل آن باید به فکر چاره باشند. استاد انوار بر اصلاح سیستم فاضلاب تهران تاکید دارد و می‌گوید: «یکی از مهم‌ترین نیازهای امروز پایتخت توجه به سیستم فاضلاب آن و استفاده مجدد از آب‌های زیرزمینی است که باید جدی گرفته شود. بحران خشکسالی و بی‌آبی جدی است و باید به فکر آینده و نسل‌های بعد باشیم.»
نظر شما