روزگاری هر مرد تهرانی‌ ۱۰ تا ۱۵ بچه داشت | چرا سنگلج کم جمعیت‌ترین محله پایتخت بود؟

همشهری آنلاین - سحر رمضانعلی‌پور: جمعیت خانواده‌ها در دوره قاجار بسیار زیاد بود. شهبازی، تهران‌شناس می گوید: «خانواده‌ها معمولاً ۱۴، ۱۵ فرزند داشتند. اما با توجه به بیماری‌های فراوان مثل وبا، طاعون و... بسیاری از بچه‌ها زنده نمی‌ماندند. به همین دلیل خانواده‌ها تعدادی از فرزندانشان را از دست می‌دادند. اما باز هم خانواده‌ای نبود که به طور متوسط ۵، ۶ فرزند نداشته باشد؛ مگر اینکه خانواده‌ای به دلایل پزشکی نمی‌توانست بچه‌دار شود.»

قصه‌های خواندنی تهران را اینجا ببینید

آمار از چه زمانی در تهران شکل گرفت؟

حدود ۲۲۵ سال پیش، آقامحمدخان وقتی بعد از مرگ کریمخان‌زند، به سلطنت رسید سال  ۱۱۶۴ شمسی تهران را به عنوان پایتخت کشور معرفی کرد. نخستین عددی که از جمعیت تهران در تاریخچه این شهر به آن برمی‌خوریم مربوط به دوره قاجار است؛ وقتی که «گیوم آنتوان اولیویه» جهانگرد فرانسوی اوایل سلطنت آقامحمدخان به تهران می‌آید می‌نویسد که تهران قریب به ۱۵ هزار نفر جمعیت دارد که حدود نیمی از آنها را نظامیان تشکیل می‌دهند. شهبازی می‌گوید: «بنابراین جمعیت واقعی تهران قریب به ۷ تا ۸ هزار نفر بوده است.»

افزایش جمعیت تهران پس از پایتخت شدن

پس از پایتخت شدن تهران، مهاجران زیادی از شهرهای مختلف ایران و حتی از تعدادی از مناطقی که در جنگ روس از ایران جدا شده بودند، مثل ایروان و قفقاز به تهران می‌آیند.

شهبازی می‌گوید: «درحالی که نرخ رشد جمعیت در ایران بسیار کم و حتی نزدیک به صفر بود، به این نحو جمعیتش به سرعت رشد می‌کند. به شکلی که در زمان فتحعلی‌شاه جمعیت به ۵۰ هزار و حتی در اواخر دوره سلطنت او به ۶۰ هزار نفر می‌رسد.»

جمعیت تهران در دوره ناصرالدین‌شاه به ۸۰ هزار نفر و کم کم به ۱۵۰ هزار نفر هم می‌رسد.

سال ۱۲۸۶ یا به روایتی ۱۲۸۷ در آمار نجم‌الملک، منجم و از رجال دوران قاجار جمعیت کل تهران ۱۴۷ هزار نفر عنوان شده است. او جمعیت صنعتگران تهران را ۱۷ هزار نفر، نوکران را ۱۰ هزار نفر، غلامان سیاه را ۷۵۶ نفر، کنیزان سیاه را ۳ هزار و ۱۰۴  نفر اعلام می‌کند. شهبازی می‌گوید که در اواخر دوره ناصری پس از نجم‌الملک فردی به نام تامسون هم آمارهای مشابهی را اعلام می‌کند.

تهران اندک اندک کلانشهر شد

در دوره ناصری محله ارگ ۳ هزار و ۱۴ نفر، محله چاله میدان ۳۴ هزار و ۵۴۷ نفر، محله بازار ۲۶ هزار و ۶۷۴ نفر، عودلاجان ۳۶ هزار و ۴۹۵ نفر و سنگلج ۲۹ هزار و ۶۷۳ نفر جمعیت داشت.

شهبازی می‌گوید که سال ۱۲۸۶ یعنی یکی دو سال پس از تخریب حصار صفوی اعلام می‌شود که ۱۶ هزار و ۸۵۳ نفر هم بیرون شهر تهران زندگی می‌کردند.

اواخر دوره قاجار جمعیت تهران افزایش می‌یابد و در دوره رضاشاه هم به علت اینکه ساخت و سازها افزایش می‌یابد و تهران به سمت مدرنیته حرکت می‌کند تغییرات اساسی در شهر رخ می‌دهد و باز هم شمار جمعیت زیاد می‌شود.

سنگلج کم‌جمعیت‌

تا قبل از اینکه تهران به شکل کنونی درآید و توسط آقامحمدخان به عنوان پایتخت اعلام شود محله سنگلج کم جمعیت بود. شهبازی درباره چرایی آن توضیح می‌دهد: «محله سنگلج، دباغخانه بود، به همین دلیل  فاضلاب و آب آن بسیار بوی بدی می‌داد. در واقع همیشه دباغی در محله‌ای انجام می‌شد که جمعیت کمی داشته باشد. بعد که دباغخانه از سنگلج جمع‌آوری می‌شود شمار جمعیت این محله افزایش می‌یابد. البته باز هم به نسبت در دوره ناصری جمعیت سنگلج کمتر از عودلاجان و چاله میدان است.»

جمعیت اقلیت‌های دینی در تهران

شهبازی درباره جمعیت اقلیت‌های دینی در تهران توضیح می‌دهد: «زرتشتیان زیادی در تهران زندگی نمی‌کردند. تا اینکه شخصی به نام مانکیجیلینی از شخصیت‌های برجسته زرتشتیان هند به ایران می‌آید و تعداد معدودی از زرتشتیان را به ایران می‌آورد. به شکلی که اواسط دوره ناصری شمار زرتشتیان به ۲۰۰ نفر می‌رسد.»

این تهران‌شناس شمار کلیمیان را در این دوره زمانی هزار و ۱۳۶ نفر و تعداد ارامنه را ۵۷۵ نفر بیان می‌کند و می‌افزاید: «یهودیان از هزاران سال پیش در ایران و بطن جامعه بودند. در تهران هم یهودیان در محله‌های شلوغ عودلاجان و چاله میدان ساکن بودند. ارامنه هم معمولاً در حاشیه تهران سکنی می‌گزیدند. بخش کوچکی از ارامنه نزدیک دروازه حضرت عبدالعظیم(ع) ساکن بودند که کلیسای تاتاووس را می‌سازند. جمعی هم نزدیک دروازه قزوین زندگی می‌کردند که بعدها کلیسای گئورک را ساختند.»

جمعی از ارامنه از دوره کریمخان به دلیل نیاز به سنگتراشی در عمارت سلطنتی ارگ، وارد تهران می‌شوند. عده‌ای هم در دوره فتحعلی‌شاه به تهران می‌آیند که معروف به جام‌بران بودند. چون فتحعلی‌شاه آنها را برای شیشه‌بری در قصر سلطنتی دعوت کرده بود. شهبازی می‌گوید: «تعداد کلیمیان در تهران زیاد بود. آنان بیشترین نقش را در تجارت داشتند.»