همشهری آنلاین - مریم قاسمی: کوره‌های آجرپزی سنتی نام‌های دیگری هم دارند؛ مثلا آجرپزی کوره‌ای و یا دستی که استفاده از آن در ایران قدمت زیادی دارد. معروف‌ترین بنای آجری باستانی ایران، طاق کسری است. تاریخچه تولید و ساخت آجر به روش سنتی و دستی به حدود ۷ هزار سال قبل بازمی‌گردد. دوره‌ای که از این آجرها ابتدا در ساخت کاخ‌ها، عبادتگاه‌ها و بعدها در احداث مدرسه‌ها، مسجدها و دیگر ساختمانها استفاده می‌کردند. اما در تهران امروز از این صنعت سنتی چند هزارساله، به جز نقاطی در اطراف تهران، هیچ اثری برجای نمانده است. بسیاری از این کوره‌های آجرپزی از سال ۱۳۵۶ به‌بعد یکی‌یکی خاموش شدند، اما هنوز در محدوده مناطق ١٨ و ١٩ چندتایی از آن کوره‌های آجرپزی با دودکش‌های بلند دیده میشود. ارتفاع این دودکشها تا ٣٠ متر می‌رسد.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
اینجا را هنوز با کوره‌هایش می‌شناسند
شهرک گلدسته و شمس‌آباد از محله‌های قدیمی حاشیه تهران در محدوده منطقه١٨ است. آنچه در این نقاط بیش از هر چیز دیگری به چشم می‌آید، دودکش‌های بلند و گودهای بزرگ کوره‌های آجرپزی در این محله‌هاست که به عنوان نماد تاریخی تهران قدیم خودنمایی میکنند. میل‌های کوره‌های آجرپزی از فرسنگ‌ها دورتر نیز قابل دیدن هستند. گرچه این کوره‌های آجرپزی به حالت نیمه‌فعال درآمده‌اند، اما جای شکرش باقی است که هنوز آجر کوره‌ای به اندازه نیاز بازار تولید میشود.
به رغم ورود تجهیزات و امکانات امروزی در صنعت آجرپزی، استفاده از دودکش‌های بلند در ساختمان کوره‌ها هنوز از مد نیفتاده است. آنچه این کوره‌ها و به‌خصوص برج‌های هدایت‌کننده دودآتش را دیدنی و جذاب می‌کند این است که برج‌هایی تاریخی، با ارتفاع بیش از ٣٠متر، تنها با دستان استاد بنا و کارگران ساده با کمترین امکانات شهرسازی آن زمان ساخته شده‌است.
شباهت کوره‌های آجرپزی با پالایشگاه نفت
در باب کوره‌های آجرپزی روایت‌های جالبی وجود دارد که یکی از آنها به دوران جنگ و دفاع مقدس مربوط میشود. در اسناد تاریخی دوران جنگ آمده است که چند مرتبه اتفاق افتاده که خلبان‌های هواپیماهای جنگی عراق به جای پالایشگاه تهران این کوره‌های آجرپزی را هدف قرار داده‌اند. آنها پیش خودشان تصور می‌کردند که به نقاط حساس کشور خسارت وارد کرده‌اند. این ماجرا به علت خطای دید خلبان‌ها و شباهت دودکش‌های بلند کوره پزخانه‌ها و پالایشگاه نفت تهران بوده که پدربزرگ‌ها برای نوه‌هایشان تعریف میکنند. قبل از برقی شدن کوره‌های آجرپزی، دودکش‌های بلند آجری کار تهویه هوا و انتقال دود و حرارت داخل کوره‌ها به بیرون را می‌کرده‌اند.
بدون تردید تهران با بناها و ساختمان‌های قدیمی و تاریخی خود، هویت سنتی خود را در کنار فضای مدرن و امروزی حفظ کرده است. باید گفت که تهران ما بخشی از هویت خود را مدیون همین آجرهاست. به‌طور کلی، استفاده از آجر در طول تاریخ معماری و شهرسازی بسیار گسترده بوده و بناهای بی‌شماری اعم از آتشکده، مسجد و ساختمان‌های مسکونی به وسیله آجر در تهران ساخته شده است.
اکنون با توجه به بالا رفتن تراکم جمعیت و ساخت بناهای چندین طبقه، استفاده از آجر در اسکلت این نوع ساختمانها دیگر مقرون به صرفه نیست و بخش زیادی از کار ساخت را با اسکلت‌های فلزی یا بتونی انجام می‌دهند و از مصالحی مانند آجر فقط برای ساخت نمای ساختمانها استفاده میکنند.
معماری بی‌نظیر کوره‌های آجرپزی
آن زمان می‌طلبید که سازندگان بناهای کوره‌های آجرپزی تدابیر ویژه‌ای برای ساخت دودکشها در نظر می‌گرفتند. این حساسیت به این دلیل بود که دودکش‌های که ارتفاع بلندی داشتند در برابر بادهای شدید مقاوم باشند و فرو نریزند. معماری این برج‌های بلند و باریک اغلب با ظرافت‌هایی همراه بوده است. نمونه‌اش اشکال هندسی‌ای است که به کمک آجر روی بدنه برج خودنمایی می‌کند.
چراکه حالا به جای پخت و تولید خشت و آجر در آتش کوره، از فن‌های بزرگ استفاده میکنند که از قضا مصرف برق بسیار بالایی دارد. قیمت گاز و برق هم که بالا رفته و به همین دلیل اجاره کردن و اداره کوره‌های آجر پزی خیلی سخت‌تر شده است.
برخی کوره‌های منطقه ١٨ بیش از ١٠٠ تا ١٢٠ سال قدمت دارند. نمای بیرونی کوره‌های آجرپزی جالب و شبیه به کاروانسراهای قدیمی حجره‌بندی شده‌اند و با مشعل‌های گازی داغ می‌شوند و آجرها را داخل آنجا می‌پزند.
جمعیت روستاهای منطقه ما که دارای کوره‌های آجرپزی‌اند، مثل شمس‌آباد، در فصول سرد سال به ٦٠٠ نفر هم نمی‌رسد. اغلب کارگران کوره‌پزخانه در اوقات و فصل‌های کم‌کاری و نبود مشتری، به عنوان کارگر ساده در مرغداری‌ها، گاوداری‌ها مشغول می‌شوند، اما ۶ ماه اول سال یعنی بهار و تابستان با ورود مهاجرانی از تربت‌جام، تربت‌حیدریه، خراسان و کردستان به محل گودال‌های آجرپزی، جمعیت این محله‌ها به بیش از ۲ هزار نفر افزایش پیدا می‌کند. خانه‌های کارگران کوره‌های آجرپزی که در گوشه‌وکنار گودها قرار گرفته امکانات محدود و مختصری دارند.
نظر شما