لجن‌کشی خزینه ۵ حمام محله کن | ماجرای کوزه‌اندازی و فرار از چنگ حمام‌داران چوبدار

همشهری آنلاین – سمیرا باباجانپور: حاج علی‌محمد خانی، از قدیمی‌های محله میانده، لجن‌کشی خزینه ۵ حمام محله کن را اینگونه روایت می‌کند: «کوزه‌اندازی یکی از کارهای سخت و طاقت‌فرسای حمامی‌ها بود. قدیم‌ها آب خزینه را دیربه‌دیر عوض می‌کردند. آب خزینه هم از آب جوی آب پر می‌شد و در نتیجه آن‌قدرها هم زلال و تمیز نبود. مردها هم چندان به نظافت خزینه اهمیت نمی‌دادند. آن‌ها قبل از حمام بدنشان را در خزینه می‌شستند یا به‌اصطلاح خیس می‌کردند. در واقع، بعد از اینکه تنشان را صابون می‌زدند با همان بدن کف‌آلود توی خزینه می‌پریدند و آب را بیشتر آلوده می‌کردند.»

قصه‌های خواندنی تهران را اینجا ببینید

محمدخانی از چوب تنبیه حمامی‌ها یاد می‌کند و می‌گوید: «حمامی‌ها معمولاً چوب بلندی داشتند. گاه‌به‌گاه در خزینه سرک می‌کشیدند تا اگر مردی تن به آب خزینه سپرد، حسابی ادبش کنند؛ هرچند مردم ترجیح می‌دادند چوب بخورند، اما عادتشان را عوض نکنند.»

عادت ناپسند مردم و لجن روی‌ هم انباشته‌شده آب خزینه باعث می‌شد تا تعویض آب خزینه و لجن‌زدایی از کف آن بخش مهمی از حمام‌داری قدیم باشد. محمدخانی می‌گوید: «برای عوض کردن آب، تنها کاری که می‌کردند این بود که دریچه آب جوی را در دو طرف خزینه باز می‌کردند و از این طریق آب به قولی «نو» می‌شد.

نظافت طاقت‌فرسای خزینه

برای لجن‌کشی از کف خزینه هم از کوزه‌های لجن‌کش استفاده می‌شد. کوزه‌های لجن‌کشی، شکل لوزی‌مانندی داشتند، از مس ساخته می‌شدند و در دو طرف این لوزی‌های توخالی دو لوله قرار داشته و از طریق ایجاد «خلأ» و «وکیوم» (کشش هوا از طریق ایجاد خلأ) لجن‌ها را از ته خزینه جمع می‌کردند.

این کار به‌قدری حساس، سخت و مشمئزکننده بوده که هرکسی به خودش جرئت نمی‌داده است آن را انجام دهد. شکل کار هم به این صورت بوده که «حمامی» با گرفتن دو طرف لوله‌ «لجن‌کش» هوای داخل آن را از جریان می‌انداخته و برای ایجاد «وکیوم» آن را زیرآب می‌برده و از طریق مجرای بالایی هوای داخل «لجن‌کش» را تخلیه می‌کردند. از این طریق لجن‌های کف خزینه داخل کوزه می‌رفت و بعد از پر شدن، «حمامی» آن را بیرون می‌آورد و محتویات سیاه‌رنگ و بدبوی آن را خالی می‌کرد. برای انجام این کار اگر «حمامی» کمی غفلت می‌کرد، «لجن‌کش» با فشار از آب به بیرون پرتاب‌ می‌شد و صورتش را مجروح می‌کرد. این یعنی که استحمام در تهران قدیم با همه دردسرهایش، خالی از مخاطره هم نبوده است.