از بازی ممنوعه تا کتک‌کاری با کمربند

همشهری آنلاین - پریسا نوری: الک‌دولک‌ و ترنابازی از جمله تفریحات و سرگرمی‌های پایتخت‌نشینان بود که یکی در همه روزهای سال و دیگری به ویژه در شب‌های ماه رمضان در کوی و برزن و قهوه‌خانه‌ها متداول بود.

قصه‌های خواندنی تهران را اینجا ببینید

الک‌دولک؛ بازی ممنوعه

یکی از سرگرمی‌های دارالخلافه‌نشینان الک‌دولک‌بازی بود که هم کودکان و هم بزرگسالان را به خود مشغول می‌کرد. الک‌دولک‌بازی به این صورت شروع می‌شد که با قرعه انداختن، شخصی چوبی ضخیم و بلند را به دست می گرفت و چوب کوتاهی را روی دو آجر یا سنگ قرار می‌داد و با ضربه چوب بلند، چوب کوچک را به هوا بلند می‌کرد و با ضربه‌ چوب بلند آن را هرچه دورتر پرتاب می‌کرد و سایر بازیکنان اگر چوب کوتاه را می‌گرفتند برنده می‌شدند و جای بازیکن نخست را می‌گرفتند و این دور و تسلسل همچنان ادامه می‌یافت. این بازی به حدی در تهران رواج داشت که جوانان دست از کار می کشیدند تا به آن مشغول شوند و عده‌ای هم بیکار و علاف تماشا می‌کردند. این ماجرا سبب شد وزیر نظمیه مظفرالدین شاه الک‌دولک‌بازی را در تهران ممنوع کند.

«سیروس سعدوندیان» در کتاب اولین‌های تهران در این باره آورده است: در سال ۱۳۱۵ هجری قمری، مقارن با سلطنت مظفرالدین شاه قاجار، منظم‌السلطنه، وزیر نظمیه قاجار، برای اولین بار بازی الک‌دولک را در تهران ممنوع کرد. آن وزیر حکم کرد «کفتربازی و الک‌دولک، که اسباب بعضی مفاسد است، موقوف بشود و هرگاه دست از این دو عمل لغو برندارند، معلوم است که بیکار و ولگرد می‌باشند؛ البته آن‌ها را گرفته به معدن ذغال‌سنگ اطراف تهران می‌فرستد که در آنجا مشغول عملگی باشند» با وجود اینکه وزیر نظمیه دستور داده بود هر کسی که دست از الک‌دولک‌بازی برندارد برای بیگاری به معدن ذغال‌سنگ اطراف تهران فرستاده می‌شود، اما این قانون فقط دو ماه دوام داشت و باز جوانان بیکار سرگرم الک‌دولک شدند.

ترنا بازی

ترنابازی که در فرهنگ و ادب فارسی به بازی «میر و وزیر» و «شاه و وزیر» شهرت داشت، از تفریحات رایج مردم در تهران قدیم بود. این بازی در دوره پهلوی اول تقریبا فراگیر شده بود، چرا که امکان بازی کردن عده زیادی را فراهم می‌کرد و علاوه بر آن در هر مکانی هم می‌شد بازی کرد. به همین جهت بخشی از وقت مردم و پسربچه‌ها در روزهای تعطیل به ترنابازی می‌گذشت. در ماه رمضان و شب‌های بلند زمستان این بازی دسته‌جمعی طرفداران بیشتری پیدا می‌کرد. ترنابازی بیشتر در قهوه‌خانه‌های شلوغ آن روزگار از جمله قهوه‌خانه خرابات احمدمورچه، قهوه‌خانه شعبون بی‌مخ و ... برگزار می‌شد. گاهی بر اثر طولانی شدن این بازی تا نیمه‌شب در قهوه‌خانه‌ها باز بود.

بازی به این شکل انجام می‌شد که دو نفر از داوطلبان به عنوان استاد انتخاب می‌شدند و یارگیری می‌کردند. سپس مربع بزرگی با گچ یا زغال روی زمین ترسیم می‌شد و به تعداد بازیکنان کمربند در داخل آن قرار می‌گرفت. افراد داخل مربع وظیفه داشتند از کمربندها محافظت کنند. آنها باید از خودشان هم مراقبت می‌کردند تا افراد گروه رقیب آنها را از مربع بیرون نکشند. در مواردی که یکی از دو گروه موفق می‌شد کسی را به داخل یا خارج مربع بکشد جای دسته‌ها با هم عوض می‌شد و بازی دوباره ادامه پیدا می‌کرد. اما اگر آنهایی که بیرون مربع ایستاده بودند موفق به ربودن کمربندی از داخل مربع می‌شدند با کمربند ربوده‌شده افراد داخل مربع را می‌زدند و هر چه تعداد کمربندهای ربوده شده بیشتر می‌شد میزان ضربات وارده بر افراد داخل کادر افزایش می‌یافت و این وضع اسف‌بار آنقدر ادامه پیدا می کرد تا یکی از افراد داخل مربع موفق شود بیرونی‌ها را بزند.

ترنابازی بیشتر بین لوطی‌ها و داش‌مشدی‌ها رواج داشت و در قالب موارد در ازای برد و باخت حکم‌های دشواری تعیین می‌شد. ریشه این بازی را برخی از همدان گفته‌اند، بعضی هم می‌گویند از مشهد آمده، حرف‌ها متفاوت است، اما صرف‌نظر از ریشه و اصالت، این بازی جزو سرگرمی‌های محبوب اهالی تهران قدیم بوده است.