به گزارش همشهری آنلاین، مهران اسماعیلی در این کتاب کوشیده است نگاهی عمیق و جزئی نگر به مدینه در دوره پیامبر بیندازد. پیش از ورود به محتوای کتاب باید گفت آنچه این اثر را متفاوت کرده است، رویکردهای متفاوت روش شناختی آن است. نویسنده در فصل اول با رویکرد جغرافیایی کوشیده تا جغرافیای طبیعی و انسانی مدینه را بازسازی کند. او در این فصل از مردم شناسی تاریخی هم برای دسترسی به لایه های عمیق تر و جزئی تر اجتماعی استفاده کرده است. در فصل دوم و سوم این اثر گسترش گام به گام و تدریجی اسلام در مدینه و چالش های فرارو مورد بررسی قرار گرفته است. در این فصول نویسنده از دانش هایی چون مطالعات ادیان، زبان شناسی تاریخی و مدیریت استفاده کرده تا بتواند بر اساس منطق اجتماعی تاریخی، صحنه و اصل رویداد را روایت کند. بنابر این این اثر نمونه ای از یک مطالعه بین رشته ای چند بعدی است.
کلیه آثاری که در سده بیستم و پس از آن نوشته شده است، چنین تصویری از مدینه به خوانندگان خود منتقل می کنند که یثرب یکی از شهرهای حجاز بود که در مسیر مکه به شام قرار داشت و سه قبیله یهودی یعنی بنی نضیر، بنی قریظه و بنی قینقاع و همچنین دو قبیله عرب یعنی اوس و خزرج در آن اقامت داشتند. مردم یثرب بر خلاف مردم مکه، مدت کوتاهی پس از دعوت پیامبر اسلام را پذیرفتند و در نتیجه یثرب توانست موقعیت امنی برای مهاجران تامین کند. این روایت، که همان روایت سده دوم هجری است توانسته بیش از دوازده قرن دوام بیاورد و در آثار معاصر بارها بازنما شود.
نویسنده این اثر برای بازبینی رویدادها، ابتدا سعی کرده بر اساس یافته های و ابزارهای نوین مکان سنجی، موقعیت یثرب را به تصویر بکشد و از موقعیت کوه ها، دشت گدازه ها و رودخانه ها در نقشه های هوایی، برای تعیین جغرافیای طبیعی یثرب بهره ببرد. علاوه بر این وی برای شناسایی موقعیت استقرار قبایل یثرب، از ایده 5 قبیله مستقر در یثرب فاصله گرفته و دریافته که اوس و خزرج هر دو نام هایی کلان بودند که زیر مجموعه هایی متعدد در یثرب داشتند که هر یک در روستایی مستقر بود. مثلا طایفه اوسی بنی عمرو بن عوف در قبا سکونت داشتند. طایفه خزرجی بنی سلمه نزدیک مسجد قبلتین زندگی می کردند. شناسایی زیر مجموعه های فراوان اوس و خزرج، نقشه اجتماعی جدیدی در اختیار خواننده قرار می دهد تا بتواند پیچیدگی های اجتماعی آن دوران را بهتر دریابد؛ به ویژه آن که بررسی تاریخ هر یک از این طوایفاعم از اوسی و خزرجی و یهودی، طی نبردها و رویارویی هایشان بررسی می شد. چنین نگرشی متغیرهای تحلیلی بیشتری را در اختیار خواننده قرار می دهد و او را از روایت کلاسیک و ساده انگارانه این موضوع جدا خواهد کرد. نکته قابل توجهی که در این مرحله به دست آمد آن بود که ساکنان یثرب سکونت گاه متمرکزی نداشتند و هر یک از طوایف در روستایی اختصاصی، خانه های خود را بنا کرده بودند و این روستاها همگی در یک سطح بودند. نکته قابل توجه دیگری که در این مطالعات به دست آمد آن بود که یثرب از دو بخش یثرب علیا و یثرب سفلی تشکیل شده بود و هر کردام از این بخش ها، تعدادی روستا را در بر گرفته بودند.
پس از مشخص شدن طوایف حاضر در یثرب و موقعیت جغرافیایی خانه هایشان، حال روند گسترش اسلام در یثرب علیا و یثرب سفلا و مشخصا هر کدام از روستاهای این دو بخش باید مورد بررسی قرار گیرد. در این مرحله پیشینه فرهنگی و سیاسی ساکنان یثرب و همچنین نقش اختلافات و تضادهای فیمابین طوایف، به عنوان زمینه پذیرش اسلام مورد توجه قرار گرفت. آنچه در این مرحله جلب توجه کرد، سرعت گسترش اسلام در یثرب سفلی بود که عموما طوایف خزرج در آن مستقر بودند. در یثرب علیا اسلام با تاخیر چند ساله پذیرفته شد. این نتیجه معنادار بود و می توانست گویای تضادهای طوایف یثرب در دوره پیشااسلامی باشد.
مقاومت در برابر دعوت پیامبر و افزایش نفوذ و قدرت وی در منطقه، خود را در پدیده ای به نام نفاق نشان داد. نفاق امری شبیه هواداری از مدیران سابق یک سازمان است به گونه ای که هواداران مدیر سابق یک سازمان را به ایجاد اختلال در دوره مدیران جدید، متمایل می سازد. چنین معنایی در مطالعات نفاق شناسی، نوآورانه بود. مطالعه تاریخ زبان های سامی، نشان داد که این واژه به معنی اختلاف و دو دستگی است و معنای امروزینفاق یعنی تظاهر، باعث فراموشی معنای قرآنی نفاق شده است. نویسنده کوشیده نشان دهد نفاق بیشتر در کدام طوایف یثربی مشاهده شده است و این طوایف در یثرب علیا مستقر بودند یا در یثرب سفلی. وی همچنین کوشیده است نوسان های نفاق را در دوره ده ساله اقامت پیامبر در مدینه نشان دهد.
دشواری جزئیات و مراحل این پژوهش و ابعاد آن در کنار بررسی انتقادی آرای خاور شناسان در هر یک از ریز موضوعات، متفاوت بودن اثر و روزآمد بودن آن را در عرصه دانشگاهی نمایان کرده است؛ آثار خاورشناسان سده نوزدهم تا خاورشناسان سده بیست و یکم. نویسنده کلیه نقشه های طراحی شده یا بازسازی شده مدینه، از سده نوزدهم به بعد را به پیوست آورده و تصویری که خود از یثرب/مدینه بازسازی کرده را به آنها افزوده است.
نظر شما