طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت، بهداشت مدارس شامل مجموعه اقداماتی برای تشخیص، حفظ، ارتقا و تامین سلامت جسمی، روانی و اجتماعی دانش‌آموزان و کارکنان مدارس است که زیرنظر مسئولان واحد آموزشی به اجرا درمی‌آید. هدف کلی بهداشت در مدارس، آموزش و پرورش کودکانی متعادل و سالم است که دارای رشد و نمو طبیعی باشند و هیچگونه اختلالی در آنان از نظر فکری، جسمی و عاطفی مشاهده نشود.
تحقق این هدف مستلزم برنامه‌ریزی اصولی و مداومی است که در گذر از دوران تحصیل در دوره‌های دبستان، راهنمایی و دبیرستان به دانش‌آموزان این امکان را می‌دهد که حالات، رفتار و روش عمل خود را در مسائل مربوط به سلامت و بهداشت اصلاح کنند و به‌تدریج عادات و رفتار نادرست و غیربهداشتی خود را ترک کرده و عادات صحیح بهداشتی و سازنده را جایگزین آنها سازند.
ضرورت وجودی و فلسفه تشکیلات بهداشت در واحدهای آموزشی ناشی از این حقیقت است که دانش‌آموزان از طرفی بخش عظیمی از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند و از سوی دیگر در برابر بیماری‌ها و ناهنجاری‌های بهداشتی آسیب‌پذیری بیشتری دارند.
بیش از یک سوم جمعیت کشور ما را گروه‌های سنی 6 تا 24سال تشکیل می‌دهند. اغلب آنها نیز در حال تحصیل و در معرض‌مخاطرات جسمی، رفتاری و اجتماعی ویژه این سنین هستند و ارائه خدمات بهداشتی، ارتقای آگاهی و دانش بهداشتی و تقویت رفتارهای مثبت بهداشتی از بروز بیشتر این مخاطرات جلوگیری می‌کند.
این امر، اهمیت توجه به تامین و برقراری بهداشت و سلامت آنها را دو‌چندان می‌کند.امسال هم زنگ تکراری سلامت در مدارس کشور به صدا در آمد اما دریغ از کوچک‌ترین توجهی به وضعیت بهداشت مدارس و دانش‌آموزان!توجه به اهمیت بهداشت دانش‌آموزان و وضعیت بهداشت مدارس فقط در حد یک آیین نمادین نواخته شدن زنگ سلامت در آغازین روز هفته سلامت است و دیگر هیچ.
18 فروردین امسال زنگ سلامت در حالی به صدا در آمد که مدارس از وضعیت بهداشتی مطلوبی برخوردار نیستند. نکته جالب‌توجه اینکه زنگ سلامت امسال در مدرسه‌ای با حضور وزرای آموزش و پرورش و بهداشت نواخته شد که این مدرسه به‌گفته دانش‌آموزان، مربی بهداشت ندارد.
امسال این زنگ در حالی نواخته شد که به جرات می‌توان گفت بیش از ۸۰ درصد مدارس کشور مربی بهداشت ندارند. البته مسئولان از اعلام آمار رسمی در این باره طفره می‌روند.به گفته یک کارشناس، بیش از 14 میلیون دانش‌آموز به‌دلیل کامـل نشـدن مهارت‌ها و شرایـط سنـی آسیـب‌پذیـر در معرض ابتلا به انواع بیماری‌ها هستند.
مشکلات یک نوبته شدن مدارس
یک نوبته شدن مدارس، حادتر شدن مشکلات بهداشتی مدارس را به‌دنبال داشت. پس از اجرای طرح یک نوبته کردن مدارس، به‌دلیل تراکم دانش‌آموزان بیماری‌های مختلف از جمله شپش در بین دانش‌آموزان شیوع پیدا کرد. همچنین با توجه به تراکم دانش‌آموزان و تعداد ناکافی سرویس‌های بهداشتی، معضلاتی برای دانش‌آموزان پیش می‌آید که به مرور خود را نشان خواهد داد.
مربی بهداشت، هر روز کمتر از دیروز
در ایران به ازای 14 میلیون دانش‌آموز حدود 3 هزار و 500 مربی بهداشت فعالیت می‌کنند که براساس تعریف استاندارد جهانی باید حداقل به بیش از شش‌برابر افزایش یابد.
به گفته رئیس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس، براساس شاخص بهداشت جهانی به ازای هر 700دانش‌آموز باید یک مربی بهداشت وجود داشته باشد در حالی که در ایران به ازای بیش از 4 هزار دانش‌آموز یک مربی وجود دارد.
براساس این گزارش، نبود مربی بهداشت در مدارس مناطق محروم و دورافتاده در چند سال گذشته موجب شیوع مقطعی برخی بیماری‌ها نظیر شپش شد. از طرفی این کمبود مانع از اجرای کامل طرح‌هایی چون ریشه‌کنی شپش شده است.
نکته جالب توجه اینکه در سال87 این مشکل به وضوح در پایتخت نیز دیده‌شد البته مسئولان ذی‌ربط سعی کردند این موضوع را به نوعی کتمان کنند.
مدرسه فاقد سرویس بهداشتی
صدا و سیمای مرکز آبادان نیز آذر ماه 87 از فعالیت مدرسه‌ای در آبادان خبر داد که با داشتن
600 دانش‌آموز سرویس بهداشتی ندارد. براساس این گزارش اغلب دانش‌آموزان این دبستان تا زمان مراجعه به منزلشان امکان استفاده از سرویس بهداشتی را ندارند ولی در شرایط سخت و اضطراری دانش‌آموزان می‌بایست با هماهنگی مسئولان مدرسه از سرویس بهداشتی معلمان استفاده کنند.
بهداشت، معضل کهنه
بهداشت محیط مدارس، نمازخانه‌ها، بوفه‌ها و سرویس‌های بهداشتی بیش از سایر موارد بر جسم و سلامت دانش‌آموزان تاثیرگذار است. با این وجود اغلب سرویس‌های بهداشتی مدارس وضعیت اسفباری دارند و این امر سبب بروز انواع بیماری‌های قارچی به‌خصوص در میان دختران شده‌است.
اغلب سرویس‌های بهداشتی مدارس آب گرم ندارند و نظافت آنها به موقع انجام نمی‌شود. صابون یا مایع صابون وجود ندارد. از طرفی آبخوری‌ها در کنار سرویس‌های بهداشتی قرار گرفته‌اند.
این مدارس عموماً از لحاظ سرویس‌های بهداشتی دچار مشکل هستند. وجود حشرات و حیوانات موذی علاوه بر ایجاد رعب و وحشت در دانش‌آموزان، مشکلات عدیده‌ای از لحاظ بهداشتی به‌وجود می‌آورد.
همچنین بسیاری از سرویس‌های بهداشتی مدارس خراب و غیرقابل استفاده هستند. از سوی دیگر با توجه به تراکم دانش‌آموزان و کمبود چشمه‌های بهداشتی استفاده از این سرویس‌ها برای دانش‌آموزان مشکل‌تر از گذشته شده‌است.
براساس استانداردها در ازای هر 40 دانش‌آموز حداقل باید یک چشمه بهداشتی وجود داشته باشد. در حالی که برخی از چشمه‌های بهداشتی اغلب مدارس به‌دلیل خرابی قابل استفاده نیستند.
برخی کارشناسان بهداشتی تاکید دارند که تفکیک نشدن آبخوری‌ها از سرویس‌های بهداشتی باعث آلودگی و شیوع بیماری‌های انگلی و روده‌ای می‌شود. بهداشت محیط مدارس، نمازخانه، بوفه‌ها و سرویس‌های دستشویی بیش از سایر موارد بر جسم و سلامت دانش‌آموزان تأثیرگذار است.
طرح‌های بی‌سرانجام
طی این سال‌ها طرح‌های مختلفی برای ساماندهی وضعیت مدارس ارائه شده که متأسفانه اغلب آنها به‌دست فراموشی سپرده شده‌اند. شناسنامه مدارس، طرح آهن یاری در مدارس دخترانه، طرح مدرسه مروج سلامت، طرح مدرسه سبز و طرح ستاره‌دار شدن مدارس از طرح‌هایی است که به سر انجام نرسیده‌اند.
اغلب طرح‌های ارائه شده از سوی وزارت آموزش و پرورش برای ارتقاء سطح بهداشت مدارس در چند سال اخیر تک‌بعدی و مقطعی است و پاسخگوی نیازهای دانش‌آموزان نیست. زیرا زیر ساخت‌های اجرای طرح‌ها آماده نیست.اکنون کمبود مربی بهداشت و بودجه از مواردی است که بهداشت مدارس را به‌شدت تحت‌الشعاع قرار داده‌است. هر سال اعلام می‌شود امسال طرح... در مدارس اجرا خواهد‌شد ولی این طرح‌ها تاثیر چندانی در روند سلامت دانش‌آموزان ندارد.
حسین رضایی، کارشناس بهداشت مدارس معتقد است که اجرای ناقص طرح‌های بهداشتی علاوه بر اینکه موجب اتلاف بودجه می‌شود، وقت و نیروی انسانی در مدارس را نیز بیهوده صرف می‌کند. وی اظهار کرد: به‌طور مثال طرح آهن یاری باید حداقل
یک سال به‌صورت مداوم و در وعده‌های منظم به دانش‌آموزان داده‌شود. در حالی که طرح آهن یاری در مدارس به‌طور نامنظم و ناقص در مدارس اجرا شد که نتیجه مطلوبی نخواهد داشت.
آیا وضعیت فعلی مطلوب است؟
با توجه به این مسائل، یاد گفته‌های معاون پرورشی و تربیت بدنی وزیر آموزش و پرورش با یکی از نشریات افتادم که گفته بود: بحمدالله با همین تعداد نیرو هم می‌توانیم فعالیت‌های بهداشتی مدارس را سامان دهیم. ما باید از امکانات دانشگاه‌های علوم پزشکی، مراکز بهداشت و درمانی و... در تعامل با وزارت بهداشت استفاده کنیم. البته وی در ادامه این مصاحبه ادعا کرده بود که مربی بهداشت لازم نیست بالای سر بچه‌ها باشد، گاهی یک مربی می‌تواند در یک منطقه تا 10 مدرسه را نظارت کند و ساعاتی را به هر مدرسه اختصاص دهد.
این صحبت‌های معاون محترم پرورشی و تربیت بدنی بی‌شباهت به اظهارات وزیر درباره کمبود نیروی کتابدار در مدارس نیست که گفته بود یک کتابدار می‌تواند کتابخانه چند مدرسه را اداره کند و...
متولی بهداشت مدارس، آموزش و پرورش یا...
در سال‌های اخیر برای بهداشت مدارس متولی خاصی که جوابگوی مسائل و مشکلات آن باشد وجود ندارد. آموزش و پرورش مربی بهداشت ندارد، مجوز استخدام هم ندارد. براساس شواهد چندان اصراری هم به جذب و حضور مربی بهداشت ندارند. نمونه بارز آن اظهارات اخیر معاون پرورشی و تربیت بدنی وزیر آموزش و پرورش است که معتقد است با همین تعداد نیرو هم می‌توان وضعیت بهداشت مدارس را سروسامان داد.
وی اعتقاد دارد که همه چیز در وضعیت مطلوبی است، از بودجه گرفته تا...
اکنون اغلب مدارس مربی بهداشت ندارند، مربیان با سابقه نیز در مرز بازنشستگی هستند. از طرفی امسال معلم ورزش از مدارس ابتدایی حذف خواهد شد.
همچنین کانون‌های شناسایی ناهنجاری‌های قامتی و اسکلتی دانش‌آموزان به‌دلیل تنگناهای مالی تعطیل شده‌اند. مسئولان وزارت بهداشت نیز معتقدند که آموزش و پرورش دفتر سلامت دارد که آنها متولی بهداشت در مدارس هستند.
رئیس اداره سلامت نوجوانان، جوانان و مدارس وزارت بهداشت تاکید کرد: هر مدرسه نیاز به یک مراقب سلامت دارد. وزارت بهداشت توانسته در روستاها و مناطق محروم، کمبود مربی بهداشت در مدارس را تا 100 در صد جبران کند ولی در مدارس مناطق شهری هنوز این مشکل وجود دارد. گلایل اردلان به مهر گفت: ما نیز خواهان حل این مسئله هستیم چرا که کنترل بهداشت فردی کودکان و نوجوانان در مدارس در پیشگیری از بسیاری از بیماری‌ها در جامعه قطعا مؤثر خواهد بود.
اکنون باید توجه به بهداشت و سلامت دانش‌آموزان در اولویت قرار گیرد. آنچه در این میان ضرورت دارد تعیین متولی خاص بهداشت و سلامت دانش‌آموزان است که باید جدی گرفته شود. بهتر نیست به جای برگزاری آیین‌های نمادین و کلیشه‌ای و ارائه آمار غیر‌واقعی به موضوع اصلی یعنی سلامت دانش‌آموزان پرداخته شود.براساس شواهد، مسئولان ارشد آموزش و پرورش معتقدند وضعیت موجود وضعیت مطلوب است. البته برخی مواقع وزیر اظهاراتی شبیه خود‌زنی دارد که در جای خود جالب توجه است. وزیر آموزش و پرورش در آیین نمادین زنگ سلامت امسال درباره استخدام مربی بهداشت به صراحت خطاب به خبرنگاران گفت: هرچه شما (خبرنگاران) و متقاضیان استخدام جوسازی کنید، آموزش و پرورش مربی بهداشت استخدام نخواهد کرد.
