ماماشملی؛ سرآشپز سمنوپزون نوروزی | کاسه اول، سهم سادات محله | آشتی‌کنان همسایه‌ها کنار دیگ سمنو

همشهری آنلاین - ثریا روزبهانی: زنان در درست کردن سبزه بسیار دقت می‌کردند، زیرا درست سبز شدن سبزه نشان از کدبانوگری خانم خانه بود؛ پختن سمنو نیز کاری جمعی بود و خانم‌ها برای پخت آن دور هم جمع می‌شدند.

قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید

نصرالله حدادی، تهران‌پژوه، درباره نحوه انجام این مراسم می‌گوید: «خانمی که مسن‌تر بود، اهل نماز و روزه بود و به ویژه اگر سیده بود مسولیت اصلی را به عهده می‌گرفت. پخت سمنو پس از اینکه چند روز گندم را خیس می‌گذاشتند و شیره‌اش را می‌گرفتند، ۲تا۳ روز پیش از عید بعد از اذان مغرب و عشا آغاز می‌شد و تا قبل از اذان صبح طول می‌کشید، بعد از نماز صبح و خوردن صبحانه سمنو را تقسیم می‌کردند. همان فرد مسن ناظر انجام مراسم بود و در دیگ را باز می‌کرد یا اجازۀ باز کردن در دیگ را که امری مهم جهت برآورده‌ شدن حاجت است، به فردی دیگر واگذار می‌کند. رسم بود که افراد ناپاک چه زن یا مرد در مراسم حضور نداشته باشند. همه افرادی که در این سنت مذهبی مشارکت داشتند، نیت یا نذری داشتند تا آن را ادا کنند.

نقل است که اگر در به‌هم زدن سمنو غفلتی می‌شد یا در نیت پخت مشکلی بود، طعم سمنو تلخ می‌شد. هم‌زدن مداوم سمنو با کفگیر چوبی روی شعله ملایم هیزم، نقش اصلی در پخت سمنو داشت. سمنو را طوری هم می‌زدند که ته دیگ دیده شود و ته نگیرد. هرچند مراسم زنانه بود، اما ‌هم زدن سمنو بر عهده مردان بود و هر کس به نیتی کفگیر در دست می‌گرفت و با ذکر صلوات و خواندن دعا یا نیت، سمنو را هم می‌زد. صبح هم بعد از نماز صبح، دیگ سمنو را با ذکر صلوات و نام حضرت زهرا(س) از روی آتش برمی‌دارند تا سرد شود.

در زمان قاجار برای پخت سمنو از آرد سفید روسی به نام «هشترخانه» استفاده می‌کردند. این آرد از بندر حاجی طرخان (لنکران) وارد ایران می‌شد و به‌دلیل مرغوبیت، در سمنوپزان مورد استفاده قرار گرفت. بعدها در محاوره مردم به نام آرد هشترخان معروف شد. در حقیقت، از آنجا که این بندر بین ایرانی‌ها به هشترخان یا حاجی طرخان معروف بود، آرد وارداتی هم از آن به آرد هشترخانی (هشترخونی) یا حاجی طرخانی معروف شد. این بندر در جریان جنگ روس در دوران فتحعلی شاه، از خاک ایران جدا شد. آرد هشترخانی مرغوب‌ بود و زنان باسلیقه تهرانی وقتی می‌خواستند کدبانویی خود را به رخ بکشند، دربدر دنبال آرد هشترخونی برای پخت حلوای آخر سال یا سمنو می‌گشتند.»

سهم نخستین کاسه سمنو برای سادات

در قدیم رسم بود نخستین کاسه را برای تبرک، به سادات محله می‌دادند یا برای علمای سادات می‌فرستادند. سپس ۷کاسه را پر و بین همسایگان توزیع می‌کردند. همچنین رفع کدورت‌ها پای دیگ سمنوی سفره هفت‌سین از دیگر رسوم تهرانی‌ها بود. بنا بر روایت نصرالله حدادی، سمنوی هفت‌سین از جمله خوراکی‌های عیدانه محصول محله‌ها بود و مثل امروز، محصول آماده بازار نبود. به همین دلیل از چند روز مانده به عید در خانه یکی از اهالی بساط دیگ سمنو راه می‌انداختند به حرمت این دیگ اختلافات را با ریش‌سفیدی بزرگان حل می‌کردند.

«نصرالله حدادی» تهران‌شناس، این مراسم را نماد وفاق اجتماعی در بین خانواده‌های ایرانی معرفی می‌کند و می‌گوید: «از قدیم رسم بوده، همه افرادی که در این سنت مذهبی مشارکت می‌کنند، نیت یا نذری دارند تا آن را ادا کنند. حتی اگر افرادی در این جمع با هم کدورتی داشته باشند، در همان محل آشتی می‌کنند. به‌همین دلیل مراسم سمنوپزان نمادی از وفاق اجتماعی است.»