همه به سوی دامنه کوه‌ها هجوم می‌برند و هر کس برای نجات خود به تکاپو می‌افتد. کودکان و افراد مسن درمی‌مانند و جوان‌ترها به پیش می‌روند. کارشناسان سازمان هواشناسی در تلاشند مردم را به سوی کوه‌ها راهنمایی کنند و سرانجام ...
این صحنه کوتاهی از یک فیلم است؛ فیلمی که با مشاهده صحنه‌های آن شاید به نظرتان دلهره‌آور و وهم‌انگیز باشد، اما بدون هیچ اغراقی می‌توان گفت؛ اتفاقی از این دست که شاید تا به حال تنها در صحنه فیلم‌ها افتاده باشد با تاخیر در چاره‌اندیشی برای آن می‌تواند در پایتختی که در آن زندگی می‌کنید، اتفاق بیفتد.
کاهش جابه‌جایی هوا، صعود هوای سرد، گرم‌شدن سطح زمین و لایه‌های بالایی جو، پدیده‌ای به نام اینورژن یا وارونگی هوا را به سایر مشکلات زندگی شهری می‌افزاید. در نگاه اول این پدیده به خودی خود خطری را متوجه زمین و سلامت موجودات زنده نمی‌سازد، اما ترکیب آلاینده‌های موجود با یکدیگر و پیدایش آلاینده‌های ثانویه، شهر را آبستن بروز فاجعه‌های زیست‌محیطی می‌کند.
محبوس‌شدن هوای سرد توسط لایه‌ای از هوای گرم و ایجاد پوشش غیرقابل صعود و انباشته از هوای آلوده که روی شهر را می‌گیرد و تمام آلودگی‌های به وجود آمده در شهر را زیر این طبقه جمع می‌کند، از ویژگی‌های اینورژن هوا در کلانشهرهای امروز است.
فرامرز نیک‌انجام، کارشناس محیط‌زیست، اعتقاد دارد با افزایش جمعیت و توسعه شهرهای بزرگ، منابع آلوده‌کننده هوا از جمله خودروها، مراکز صنعتی، کارخانه‌ها و منابع گرمایش خانگی به شکل روزافزون رشد کرده و سبب آلودگی هوای این شهرها می‌شود. وی همچنین با تشریح عملکرد سازمان‌ها و ارگان‌های مربوط با موضوع آلودگی هوا، ادامه میدهد: با شروع روز و آغاز فعالیت‌های انسانی و مصرف سوخت، دمای هوای سطح زمین افزایش می‌یابد.
این هوای گرم هنگام صعود و حرکت به سمت بالا یا هنگام جابه‌جایی به وسیله باد، با لایه‌ای هم‌دما از هوا که توسط تابش خورشید در طبقات فوقانی جو تشکیل شده برخورد کرده و این امر مانع صعود و تبادل هوا می‌شود که نتیجه آن تشکیل یک سطح پوششی بالای شهر است که با گذشت زمان و افزایش فعالیت‌های انسانی و به دلیل حبس هوا در زیر این لایه، مواد آلاینده تولید شده در سطح زمین باقی مانده و بالا نمی‌روند.
این کارشناس محیط‌زیست با اشاره به اینکه هیچ کدام از آلاینده‌ها در به وجود آمدن چنین پدیده‌ای دخیل نیستند و فقط وضعیت جوی است که این حالت را برای هوای شهر به وجود می‌آورد، ادامه میدهد: سه وضعیت، هشدار اضطرار و وضعیت بحران برای آلودگی هوا تعریف می‌شود. PST (شاخص آلاینده‌های هوا) بین صفر تا 100 وضعیت عادی را گزارش میدهد.
اگر این شاخص بین 100 تا 250 تغییر کند، وارد مرحله هشدار می‌شویم. اما آنچه خطرناک است، PST بین 250 تا 350 و بالاتر از آن است که شرایط اضطرار و بحران را به وجود می‌آورد. در مواقع بروز وارونگی، میزان آلاینده‌های هوا باید با دقت بیشتری اندازه‌گیری شود و به محض ورود به مرحله هشدار، مراحل اولیه اطلاع‌رسانی به شکل گسترده آغاز شود.
با انجام این کار می‌توان از تردد خودروهای شخصی و تک‌سرنشین در سطح شهر جلوگیری کرد. با افزایش آلودگی در سطح زمین و محبوس شدن آن به دلیل وارونگی هوا، بر میزان آلاینده‌ها افزوده می‌شود و بهترین راه کاهش اثرات این پدیده بعد از وقوع کاهش آلودگی از طریق کاهش در منبع تولید آلودگی است. در شرایط هشدار، چون غلظت آلاینده‌های هوا بالا نیست، اقدامات در نظر گرفته شده، بیشتر در حد آگاهی‌دادن و اطلاع‌رسانی عمومی است.
به اعتقاد این کارشناس در مواقع اضطرار و بحران، علاوه بر توصیه‌های وضعیت هشدار محدودیت‌های موقت زمانی و مکانی به عنوان مثال زوج و فرد کردن روزهای تردد خودروها و تعطیلی مدارس ابتدایی در نظر گرفته می‌شود. بیماران قلبی، ریوی و به خصوص سالمندان و کودکان آسیب‌پذیرترین گروه‌های در معرض خطر هستند.طبق تجربه‌های به دست آمده در تهران ممکن است طی یک فصل چندین بار وضعیت بحران رخ دهد.
در حالی که طبق دستورالعمل‌های موجود اگر شرایط بحران یا اضطرار در مواقع وارونگی هوا رخ ندهد، لزوم رعایت دستورالعمل‌های شورای عالی ترافیک کشور منتفی می‌شود، حال آنکه در هر حالت چه وارونگی رخ دهد یا نه، میزان بالای آلاینده‌ها تاثیرات خود را بر شهروندان بر جای می‌گذارد. بهترین کار برای مقابله با وارونگی هوا، کاهش میزان تولید آلاینده‌های هوا است. هیچ راه دیگری هم برای تامین سلامت مردم تهران وجود ندارد.
راهکارهای متفاوتی برای کاهش اثرات وارونگی دما پیشنهاد می‌شود. کاهش خودروهای موجود در سطح شهر مهم‌ترین عامل کاهش آلودگی هوا، افزایش سرعت جابه‌جایی و روان‌سازی ترافیک درون‌شهری می‌شود. وجود ترافیک سنگین در معابر و خیابان‌های شهر، عامل کاهش سرعت در نتیجه احتراق ناقص سوخت است.
خروج صنایع و مشاغل مزاحم، کاهش و کنترل جمعیت شهر، تعامل سازنده میان مناطق مختلف شهرداری و ایجاد مراکز جدید برای خدمات‌رسانی مناسب هر منطقه همچنین افزایش ناوگان حمل و نقل سبز، معاینه فنی خودروها و اصلاح کیفیت سوخت از عوامل کاهش اثرات مخرب وارونگی هوا است.
قوانین حاکم در کشورهای پیشرفته برای کاهش آلودگی هوا، قابل اجرا در تمامی کشورهای دیگر است و می‌توان با بهره‌گیری از فناوری‌های موجود اقدام کرد.
از سوی دیگر طرح‌های ارائه شده برای کاهش آلودگی هوا در مواقع وارونگی و بحران هوا بیشتر شکل مسکن بوده‌اند تا درمان قطعی، این در حالی است که در برنامه جامع کاهش آلودگی هوای تهران، هفت اقدام تعریف و در دستور کار دولت قرار گرفته است. تولید خودروهای استاندارد، از رده خارج کردن خودروهای فرسوده، افزایش ناوگان حمل و نقل عمومی، بهبود کیفیت سوخت، معاینه فنی خودروها، مدیریت ترافیک و آموزش، محورهای برنامه جامع کاهش آلودگی هوای تهران عنوان می‌شود.
همچنین در راستای همین موضوع پیگیری‌هایی نیز در امر ساماندهی صنایع و مشاغل در حال انجام است. خروج منابع مزاحم از تهران یا استفاده از سیستم‌های کاهش آلودگی در این صنایع نیز بحث جدیدی است که مورد توجه قرار گرفته است.
در امر تولید خودروهای استاندارد، معتقدم که سازمان محیط‌زیست با توجه به مشکلات موجود و در پیش‌رو، نسبت به شرایط عملکرد خوبی داشته است. به طور مثال، تولید خودروی پیکان متوقف شده و خودروهایی که اخیرا تولید می‌شوند انژکتوری و مجهز به مبدل‌های کاتالیزوری هستند. هر چند خودروهای خارجی استاندارد یورو چهار را دنبال می‌کنند و خودروهای استاندارد ایرانی هنوز در حد یورو یک هم نیستند. در مورد از رده خارج کردن خودروهای فرسوده،تاکنون کاری جدی انجام نشده است .
همچنین اقدامات انجام شده در بهبود کیفیت سوخت به هیچ وجه کافی نیست. هر چند گوگرد موجود در گازوئیل از 7 هزار PPM به PPM 380 رسید. با این حال استاندارد موجود هشت برابر از کیفیت لازم جهانی عقب‌تر است و به راحتی می‌توان پیش‌بینی کرد که یک خودرو در تهران 20 برابر بیشتر از یک خودرو در کشورهای پیشرفته آلودگی ایجاد می‌کند.
در مجموع این کارشناس محیط‌زیست معتقد است با توجه به خطرات آلودگی هوا و هزینه سرمایه‌های ملی، اقدامات انجام شده قابل توجه و قبول نبوده است. سلامت ملی چیزی نیست که در کوتاه‌مدت بتوان به آن پرداخت.
