دوره طلایی سردرهای تهران

همشهری آنلاین – حسن حسن‌زاده: روزگاری که تهران نه شهری درندشت، که روستایی جمع و جور بود در شمال ری، معماری خانه‌های روستایی آن نیز با آنچه در دوره قاجار و دوره‌های بعدی دیده می‌شود، تفاوت بسیار داشت.

خواندنی‌های بیشتر را اینجا دنبال کنید

علیرضا عسگری، پژوهشگر سردرهای تهران، درباره تاریخچه ورود سردرها به معماری خانه‌های تهران می‌گوید: «تهران در دوره صفویه هنوز روستایی کوچک بود با خانه‌های روستایی. در این دوره چندان نشانی از معماری خاص سردرها وجود ندارد. بنابراین ورود سردرها به معماری خانه‌ها و عمارت‌های تهران را باید به دوره قاجار و پس از پایتخت شدن تهران نسبت داد. در این دوره است که همزمان با افزایش جمعیت تهران، ورود مهاجرانی از اقوام مختلف و توسعه ساخت و سازها و نیز ساخت عمارت‌های اعیانی برای رجال سیاسی و چهره‌های برجسته، سردرها هم جایگاه ویژه‌ای در معماری خانه‌ها پیدا کردند. آنقدر که علاوه بر سردر عمارت‌های متعلق به اعیان و اشراف، مردم نیز بر اساس عقاید، مذهب، شغل و سلیقه خود از نقش‌ها، آیات، احادیث، اشعار و... در سردر خانه‌های خود استفاده می‌کردند.»

جست‌وجو در تاریخچه سردرهایی که در معماری خانه‌ها و عمارت‌های تهران به کار رفته‌اند نشان می‌دهد که تهرانی‌ها در دوره‌های مختلف توسعه این شهر عمدتا از ۴ جور مصالح در ساخت سردرها استفاده می‌کردند؛ مصالحی که در دوره‌های مختلف متفاوت بود.

همایون عبدالرحیمی، نویسنده و پژوهشگر در این‌باره می‌گوید: «در ساخت سردرهای خانه‌ها و عمارت‌های تهران از ۴ مصالح عمده استفاده می‌شد. نخست چوب که البته به دلیل مرمت نشدن این سردرها در دوره‌های مختلف، نمونه‌های بسیار کمی از آن باقی مانده است. در محله‌های اودلاجان، امامزاده یحیی(ع) بازار و... نمونه‌هایی از سردرهای چوبی وجود داشت که به دلیل مرمت نشدن کمتر نشانی از آنها باقی مانده. گچ، دومین ماده پرکاربرد در تاریخ سردرهای تهران است. از آنجایی که گچ در اروپا در تزیینات خانه استفاده می‌شد، بیشتر نقش‌هایی که در سردرهای گچی دیده می‌شود وارداتی است؛ سردرهای پایتخت با نقش و نگارهایی چون شاخ و برگ درخت مو، خوشه‌های انگور، کاج، انار و نقوش حیوانات مزین شدند.»

عبدالرحیمی در باره کاربرد آجر در سردرهای خانه‌های تهران می‌گوید: «با نگاه دقیق‌تر به تاریخ سردرهای تهران درمی‌یابیم که آجر از مهم‌ترین و پرکاربردترین مصالح در سردرهای تهران است. اما در دوره قاجار استفاده از کاشی در ساخت سردرها هم رواج بسیار داشت. در این دوره تاریخی به دلیل مراوده بیشتر با اروپایی‌ها، طرح‌های بیشتری در کاشی‌کاری سردرها به کار رفت؛ از به‌کارگیری طرح‌های اروپایی در سردرها تا تلفیق‌ طرح‌های ایرانی و اروپایی که در دوره ناصری به اوج خود رسید، از جمله استفاده از کاشی هفت‌رنگ و کاشی برجسته که زیبایی خاصی به خانه‌ها می‌بخشید.»