رادیو همشهری | کوچه‌گرد ۲۷؛ محدوده‌های جغرافیایی محله‌های تهران قدیم

همشهری آنلاین- لیلا باقری: تهران امروز، شهری شلوغ و پرجنب‌وجوش است و بی مرز و حصار اما تهران قدیم، که امروز به شکلی متفاوت در خاطره‌ها و کوچه‌ها و خیابان‌های جدید حضور دارد، در چهار جهت شمال، جنوب، شرق و غرب دارای مرزهای مشخصی بود که هنوز آثار آن‌ها در نام‌گذاری‌ها و تاریخچه‌های تهران به چشم می‌آید. در اینجا می‌خواهیم قدم به قدم، از مرزهای جغرافیایی تهران قدیم صحبت کنیم و در کنار آن، وجه تسمیه‌های مهم این محله‌ها و دروازه‌ها را نیز رمزگشایی کنیم.

شمال تهران قدیم: خیابان انقلاب فعلی، از پیچ شمیران تا کمی بعد از چهارراه کالج

مرز شمال تهران قدیم، از حدود پیچ شمیران شروع می‌شد و تا کمی بعد از چهارراه کالج (که به سمت غرب مایل می‌شد و به خیابان سی‌متری یا کارگر کنونی می‌رسید) امتداد داشت. محله دولت اصلی‌ترین محله این محدوده بود و محلات کوچکتری مانند لاله‌زار، علاالدوله (فردوسی فعلی)، محله قوام‌السلطنه (سی تیر امروزی) در بر می‌گرفت. نام «دولت» به دلیل دلیل به این محله داده شود چون اغلب بعد از ساخت یک محله جدید در شمال تهران اعیان و رجال و سفرا ساکن این محله جدید می‌شدند.

شرق تهران قدیم: خیابان شهباز (۱۷ شهریور امروزی)، از میدان شهدا تا کمی پایین‌تر از میدان خراسان

محدوده‌ای که از میدان شهدای امروزی شروع می‌شد و تا بعد از میدان خراسان امروزی ادامه می‌یافت، به عنوان مرز شرقی تهران شناخته می‌شد. این منطقه یکی از قدیمی‌ترین بخش‌های تهران بود که در آن زمان محله‌هایی چون عودلاجان و توابع عودلاجان، چال میدان و توابع چال میدان و محله امامزاده یحیی را شامل می‌شد.

غرب تهران قدیم: خیابان کارگر، از میدان حر تا حوالی میدان راه آهن.

مرز غربی تهران قدیم، از حوالی میدان حر تا میدان راه امتداد داشت و محله‌هایی چون سنگلج و توابع سنگلج و محلات کوچکتری چون درخونگاه، دباغ خانه، باغشاه، دروازه گمرک و دروازه قزوین را شامل می‌شد. یکی از دلایلی که این محله‌ها به این نام‌ها معروف شدند، ارتباطشان با مسیرهای تجاری و مواصلاتی تهران به دیگر نقاط کشور بود. نام‌گذاری «باغشاه» به دلیل وجود باغ سلطنتی در این منطقه بود که در کنار ساختمان‌های دولتی و تجاری، شکلی خاص به این محله‌ها می‌داد.

جنوب تهران قدیم: خیابان شوش، از میدان راه‌آهن تا میدان شوش.

مرز جنوب تهران قدیم، محدوده‌ای از خیابان شوش شروع می‌شد و تا میدان راه‌آهن ادامه داشت. این منطقه که به عنوان جنوب تهران شناخته می‌شد، شامل محله‌های خانی‌آباد، دروازه غار، توابع بازار و پاقاپوق بود. محله دروازه غار که یکی از مهم‌ترین محله‌های جنوبی تهران بود، به دلیل نزدیکی‌اش به بلوک غار که بخش زیادی از گندم و غله تهران را تامین می‌کرد اهمیت بسیاری داشت.

این چهار جهت، یعنی شمال از خیابان انقلاب، شرق از خیابان شهباز یا ۱۷ شهریور امروزی، غرب از خیابان کارگر و جنوب از خیابان شوش، مرزهای اصلی و جغرافیایی تهران قدیم را تشکیل می‌دادند. با گسترش روزافزون تهران و اضافه شدن محله‌ها و مناطق جدید، بسیاری از این مرزها تغییر کردند. اما هنوز هم نام‌ها و تاریخچه‌های این مناطق در دل تهران امروز زنده‌اند. دروازه‌های تاریخی که زمانی نقش ارتباطی با دنیای بیرون داشتند، هنوز در ذهن مردم تهران باقی هستند، اگرچه ساختار فیزیکی آن‌ها از بین رفته است.