معمولاً خانواده یک معلول، به تدریج، بهترین روش و مناسب‌ترین فضا را برای استفاده او کشف می‌کنند. با این حال، اسکان معلولان یکی از مباحث اصلی در توانبخشی است. «مهدی قناد‌زاده» کارشناس آسیب‌شناسی گفتار و مدیر یکی از مؤسسات توانبخشی منطقه 3، مواردی را در مورد تحرک و رفت‌وآمد معلولان برای ما بیان می‌کند.
اولین نکته‌ای که در مقابل در ورودی این مؤسسه دیده می‌شود پیاده‌رو همسطح و آجرفرش شده است. آجرها شیار دارند و شیار آنها در طول مسیر نصب شده. وقتی از قناد‌زاده سؤال می‌کنیم که آیا نابینایان و معلولان می‌توانند شیارها را از کف کفش‌های خود حس کنند، می‌گوید: «بله، ولی در صورتی که شیارها عمود بر مسیر باشند، شیارهای موازی با مسیر حرکت زیاد قابل لمس نیستند.» مقابل در ورودی توانبخشی در خیابان اصلی، تابلو توقف مطلقاً ممنوع و حمل با جرثقیل نصب شده که به گفته کارکنان مجموعه تا مدتی قبل، تابلو پارک ویژه معلولان به جای آن دیده می‌شد.
در کوچه کنار این مرکز نیز، تابلو پارک ویژه معلولان نصب شده، اما فضای زیر تابلو را خودروهای عادی اشغال کرده‌اند و پارکبان برای آنها قبض صادر می‌کند. قناد‌زاده می‌گوید: «ما برگه‌هایی چاپ کرده بودیم که نشان می‌داد خودرو متعلق به خانواده معلولی است که در مؤسسه تحت‌درمان قرار دارد. این برگه‌ها را پشت شیشه می‌گذاشتند.
حتی در طرح انضباط اجتماعی هم این برگه‌ها را قبول می‌کردند، ولی الان دیگر این برگه‌ها را نمی‌پذیرند.» این مرکز که به ارائه خدمات توانبخشی به کودکان و نوجوانان می‌پردازد، در نزدیکی میدان ونک قرار دارد و مددجویانی از سراسر شهر به آن مراجعه می‌کنند. بعضی از آنها با خودرو شخصی می‌آیند که دچار مشکلات مزبور و کمبود جای پارک می‌شوند و بنابراین، باید مسافتی طولانی در خیابان‌های اطراف، دنبال جای پارک بگردند.
گروه دیگر با سرویس‌هایی شبیه ون که قادر به حمل صندلی چرخدار است، به این مرکز می‌آیند. هر خودرو 3ـ4 نفر ظرفیت دارد. از آنجا که هر مددجو در نقطه‌ای از شهر ساکن است، هر یک از آنها مدت زمان طولانی را در خودرو صرف می‌کند که گاهی به چند ساعت می‌رسد.
همین زمان نیز برای بازگشت به خانه و پیاده کردن تمام مددجویان صرف می‌شود. بنابراین، هر کلاس آموزشی 90 دقیقه‌ای در عمل 6ـ7 ساعت وقت می‌گیرد. گروه سومی هم هستند که از آژانس استفاده می‌کنند و هزینه رفت‌وآمد با آن را تا مدتی تحمل می‌کنند. حتی اگر مددجویانی با مترو به ایستگاه حقانی برسد، باز هم باید با خودرو دربستی خود را به مؤسسه برسانند.
به دفتر مدیریت می‌رویم و از قناد‌زاده درباره امکانات منازل مسکونی برای کودکان معلول می‌پرسیم. می‌گوید: «هر خانه‌ای که فردی معلول در آن زندگی می‌کند باید متناسب با توانایی‌ها و نیازهای او تجهیز شود. مهم‌ترین قسمت هم سرویس‌های بهداشتی است. کودکان معلول در حفظ تعادل مشکل دارند و در حمام خیلی احتمال دارد که زمین بخورند و آسیب ببینند.
فضای حمام و دوش هم می‌تواند آنها را دچار استرس کند. به همین دلیل، تکیه‌گاه‌هایی در سرویس‌های بهداشتی نصب می‌شود تا کنترل کودک ساده‌تر باشد.» در راهرو و اتاق‌های خانه هم باید دستگیره‌ها و نرده‌هایی نصب شوند. قناد‌زاده می‌افزاید: «اینکه کودک یا معلول بتواند با استفاده از وسایل راه برود خیلی مفید‌تر از تمرین کردن با دستگاه‌ها یا فیزیوتراپی‌های مخصوص است.
در مورد کودکان معلول همیشه اقدامات توانبخشی در سنین پایین مؤثرتر است، چون در سال‌های اول زندگی، این اقدامات با رشد مغز همزمان خواهد بود. مداخله از زیر یک‌سال با آموزش به خانواده آغاز می‌شود و بعد به صورت مستمر ادامه پیدا خواهد کرد. مناسب‌سازی محیط خانه باعث می‌شود نگهداری از کودک با سهولت بیشتری انجام شود و خانواده هم انگیزه و توان بیشتری برای این کار پیدا کند که در نتیجه، می‌تواند توانبخشی را مستمر ادامه دهد.»
حدود دوسوم مددجویانی که به این مرکز مراجعه می‌کنند علاوه بر نقص جسمی، دارای مشکلات هوشی و شناختی هستند. یک سوم باقیمانده توانایی ذهنی افراد عادی را دارند و به مدارس معمولی می‌روند. البته این گروه هم از آسیب‌های خاص خود رنج می‌برند. قناد‌زاده اضافه می‌کند: «بچه‌های معلولی که هوش طبیعی دارند بزودی متوجه تفاوت خود با دیگران می‌شوند و از این نظر، دچار آسیب روحی خواهند شد.
هدف از توانبخشی این است که هر فرد مددجو بتواند سطح توانایی‌های خود را از حدی که هست افزایش دهد و این اقدام بدون همکاری کامل خانواده‌ها ممکن نخواهد بود.» بخشی از فرایند توانبخشی براساس فضای جامعه تعریف می‌شود که در آن شرایط اجتماعی ـ چه از نظر امکانات ظاهری در فضای عمومی و چه از نظر برخورد دیگر شهروندان ـ می‌تواند به بهبود وضعیت فرد معلول کمک کند.
درباره مناسب‌سازی فضای معابر مانند پیاده‌روها شهرداری اقداماتی انجام داده، ولی باز هم معلولان زیادی در پیاده‌روها دیده نمی‌شوند. قناد‌زاده در این مورد می‌گوید: «در طول روز، ما حدود 60 مراجع داریم و در هر 45 دقیقه حدود 3 مددجو در مقابل در اصلی از خودرو پیاده می‌شوند و با صندلی چرخدار به داخل مرکز می‌آیند. در بازگشت هم همین مسیر طی می‌شود و به ندرت کسی را در حال حرکت با صندلی چرخدار در پیاده‌روهای اطراف می‌بینیم.
با وجود همسطح‌سازی، هنوز هم پیاده‌روها شیب زیادی دارند و مشکلات فراوانی برای حرکت معلولان به وجود می‌آورند.» قناد‌زاده از طرحی خبر می‌دهد که به همت این مؤسسه برای کودکان تا 14 سال اجرا شده. در این طرح که «راهی به آسمان» نام دارد، با اهدای وسایل کمک توانبخشی و مناسب‌سازی محیط زندگی، زمینه مساعد برای اثربخشی و کاهش دوره درمان فراهم می‌شود.
راهی به آسمان در 4 مرحله انجام می‌شود: اول، بازدید متخصصان مجرب از منزل فرد کم‌توان و ارائه راهکارهای مناسب؛ دوم، اهدای وسایل کمک‌توانبخشی و آموزش طرز استفاده از آنها؛ سوم، ارائه خدمات مشاوره‌ای و کمک‌توانبخشی در منزل برای کاهش مشکلات حرکتی و چهارم، مناسب‌سازی محیط منزل مددجو متناسب با نیاز کودک.
وسایلی که در این طرح ممکن است برحسب نیاز به مددجو اهدا شوند عبارتند از: کرنرسیت ¨مخصوص نشستن، وج ¨وضعیت‌دهنده سر و تنه، واکر، کالسکه مخصوص و صندلی مخصوص حمام. مدیر این مؤسسه می‌گوید: «هر خانواده‌‌ای توانایی تأمین هزینه‌های کودکان معلول را ندارد، ولی وسایل کمک‌توانبخشی با یاری‌رسانی، ایجاد حرکت، خودیاری و مناسب‌سازی محیط منزل موجب می‌شود که فرد در فعالیت‌های روزمره زندگی به استقلال برسد و کیفیت زندگی‌اش بهبود پیدا کند.
در راهی به آسمان، کودکان فلج مغزی بین 5 تا 14 سال، کودکان با مشکلات جسمی شدید‌تر و تعدد فرزندان معلول در خانواده اولویت دارند.» بسیاری از وسایل عادی مانند کالسکه‌هایی که برای کودکان سالم طراحی شده‌اند برای این بچه‌ها قابل استفاده نیستند، چون ایمنی و قدرت کافی ندارند. قناد‌زاده در پایان می‌گوید: «هدف نهایی ما این است که آسیب‌های جسمی و روانی فرد معلول و خانواده او را کاهش دهیم.»
همشهری محله - 3
