نکته بسیار مهمی که از تجربه مکرر وقوع زلزله‌های ویرانگر در کشور از جمله زلزله بم، به دست آمده این است که نگرش جامع به مدیریت بحران، امری اجتناب‌ناپذیر است و علاوه بر توجه به حفظ قدرت واکنش اضطراری- که عمدتاً هنگام وقوع بحران فعال می‌شود- باید به پیشگیری و کاهش خطرپذیری که پیش از وقوع بحران مورد نیاز است نیز توجه ویژه داشت.
این نگرش جامع باید در برنامه‌ها و اقدامات کوتاه‌مدت نظیر تدوین بودجه سالانه کشور، انعکاس قابل‌قبولی داشته باشد و تخصیص منابع برای مدیریت بحران نباید منحصر به پرداخت هزینه خسارات و بازسازی شود بلکه باید سهم مناسبی از منابع نیز به طرح‌ها و برنامه‌های پیشگیری و کاهش آثار سوانح طبیعی معطوف شود.
زلزله بم نشان داد که تجربه مقابله مکرر با سوانح طبیعی و حوادث غیر‌مترقبه و نیز تجربه 8سال دفاع مقدس، بینش و توانمندی قابل توجهی را در مدیران و مسئولان اجرایی در زمینه مدیریت شرایط اضطراری ایجاد کرده است که باید از آن به‌عنوان یک نقطه قوت، بهره‌مند شد.
از دیگر موضوعاتی که با وقوع زلزله بم، یک بار دیگر اهمیت خود را نشان داد، این بود که تصویب قوانین لازم و مناسب‌سازی بستر قانونی برای فعالیت‌های مدیریت جامع بحران را نیز نباید نادیده گرفت.
اگر چه همه آموخته‌های این رویداد طبیعی اما ویرانگر را نمی‌توان در یک مقاله ذکر کرد، اما چند آموخته مهم حاصل از این رویداد و دیگر حوادث مشابه را میتوان به اختصار چنین جمع‌بندی کرد:
1) ضرورت وجود برنامه‌های عملیاتی از پیش تنظیم شده برای اقدامات جست‌و‌جو، نجات و امداد و برقراری نظم و امنیت در هنگام وقوع حوادث غیر‌مترقبه؛
2) ضرورت تخلیه به موقع جمعیت آسیب‌دیده به مکان‌های امن از پیش آماده‌شده و فراهم ساختن سرپناه موقت مناسب؛
3) توجه ویژه به نقش مثبت و مؤثر سامانه‌های هشدار سریع و اطلاع‌رسانی به‌موقع و شفاف در کاهش تلفات و خسارات؛
4) ضرورت پیش‌بینی تمهیدات لازم برای توزیع مناسب مایحتاج اولیه جمعیت آسیب‌دیده؛
5) اهمیت فراهم ساختن آب آشامیدنی بهداشتی؛
6) انجام اقدامات براساس اولویت‌های حاصل از ارزیابی‌های به عمل آمده از گستره خسارات و اجتناب از شتاب‌زدگی‌های بی‌مورد در عملیات امدادی یا تغییر اولویت‌ها؛
7) ضرورت برقراری ارتباطات میان نیروهای مختلف عمل کننده؛
8) ضرورت توجه به ویژگی‌های خاص فرهنگی و اجتماعی؛
9) ضرورت مدیریت صحیح منابع با تحلیل درست نیازها ؛
10) ضرورت همراهی رسانه‌های جمعی با مدیریت شرایط اضطراری.
مجموعه الزام‌ها، انتظارات و ضرورت‌های پیش‌روی نظام مدیریت بحران کشور را میتوان به 2بخش عمده تقسیم کرد.
نخست ضرورت‌‌هایی که با بافت شهری در ارتباط است، نظیر توجه جدی به موضوع بافت‌های فرسوده و مقاوم‌سازی ساختمان‌های موجود که به‌ویژه در تهران و چند شهر بزرگ دیگر اهمیت بسیاری دارد. اقدام بنیادی در زمینه افزایش کیفیت ساخت‌و‌ساز به‌عنوان یک راه‌حل اساسی کاهش آسیب‌پذیری در برابر زلزله نیز در این مقوله می‌گنجد.
دسته دوم الزامات در ارتباط با نیروی انسانی، قوانین و مسائل مالی و بودجه‌ای است. این ضرورت‌ها را میتوان به کوتاهی، اینگونه دسته‌بندی کرد:
توسعه و تجهیز نهادهای اجرایی تخصصی مدیریت بحران و تامین بستر قانونی و حقوقی مناسب برای فعالیت آنها؛ بهبود ساز‌و‌کارهای هماهنگی میان نهادهای اجرایی عمل‌کننده در شرایط اضطراری؛ ترویج نگرش مدیریت پیشگیرانه بحران به‌جای مدیریت شرایط اضطراری؛ بهبود زیرساخت‌ها؛ توسعه آموزش‌های تخصصی و پرورش نیروی انسانی متخصص در امر مدیریت بحران؛ همسو‌سازی روند توسعه شهرها با الزامات و اولویت‌های مدیریت مخاطرات؛ هدایت فرهنگ عمومی جامعه و افزایش آگاهی‌های عمومی در این زمینه؛ جذب و گسترش مشارکت‌های مردمی برای کاهش آسیب‌پذیری؛ برقراری ساز‌و‌کارهای حفظ و ارتقای آمادگی و توانمندی سازمان‌های عمل‌کننده و سرانجام پیش‌بینی و تخصیص بودجه به طرح‌های پیشگیری و کاهش خطرپذیری، علاوه بر بودجه‌هایی که برای مقابله و بازسازی اختصاص می‌یابد.
برخی از طرح‌هایی که سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در این خصوص اجرا کرده عبارتند از: طراحی و احداث مرکز فرماندهی و هدایت عملیات شهر تهران موسوم به اتاق بحران شهر تهران؛ این مرکز مکانی امن، خودکفا و مجهز به وسایل ارتباطی و مخابراتی ویژه است که زیرساخت‌های لازم را برای هدایت و فرماندهی عملیات مقابله در اختیار قرار می‌دهد.از سوی دیگر بیش از یکصد پایگاه چند منظوره پشتیبانی مدیریت بحران در سطح نواحی شهر تهران ساخته و تجهیز شده است. هدف از ایجاد این پایگاه‌ها، مهیا کردن بستر عملیاتی و تاکتیکی مناسب برای تحقق اقدامات پیشگیری، آمادگی و مقابله در بحران‌های مختلف به‌ویژه بحران‌های گسترده ناشی از سوانح طبیعی نظیر زلزله بوده است. این پایگاه‌ها دارای 31 کارکرد در شرایط عادی و بحرانی هستند که برخی از آنها به این شرح است:
در شرایط عادی از این پایگاه‌ها به‌عنوان مراکز آموزشی و ورزشی اختصاصی بانوان، دپوی اقلام ضروری مورد نیاز برای شرایط اضطراری، استقرار و ارائه خدمات توسط برخی سازمان‌های مسئول نظیر اورژانس تهران، کانون سازماندهی مشارکت‌های مردمی و فعالیت‌های داوطلبانه و استقرار تجهیزات شبکه شتاب‌نگاری استفاده می‌شود.در هنگام وقوع بحران و پس از آن، از پایگاه‌ها برای استقرار ستاد مدیریت بحران نواحی، استقرار استان‌های معین و نیروهای داوطلب مردمی، هماهنگی نیروهای عملیاتی، توزیع مایحتاج عمومی، اطلاع‌رسانی به شهروندان، عرضه خدمات حمایتی و نظیر آن استفاده می‌شود.مساحت مسقف هر یک از این پایگاه‌ها 1250 متر مربع و سازه آنها از مقاومت زیادی در برابر زلزله برخوردار است. اکثر این پایگاه‌ها مجهز به پد بالگرد می‌شوند و از تجهیزات مخابراتی، منابع آب، سوخت وبرق اضطراری بهره‌مند هستند.
همچنین تهیه دستورالعمل بهسازی لرزه‌ای نسبی ساختمان‌های مسکونی متداول، یکی از اقدامات مهم و اساسی برای کاهش خطرپذیری در برابر زلزله و مقاوم‌سازی ساختمان‌های موجود با هزینه معقول در زمان کوتاه و با روش‌های ساده و قابل دسترس است. هدف از این طرح بدیع، ارائه راه‌حل‌های تجویزی و آسان برای اجرا و به دور از محاسبات پیچیده و پرهزینه با اعتماد به دانش و تجربه متخصصان برجسته حوزه مهندسی سازه و زلزله کشور است. این طرح می‌تواند راه را برای مشارکت گسترده مردم در یک حرکت جهادی پیرامون افزایش استحکام و بهسازی منازل مسکونی در مقابل زمین‌لرزه باهزینه‌های قابل تحمل هموار سازد.
آموزش و جلب مشارکت‌های مردمی و سازماندهی نیروهای داوطلب مردمی و بسیج در قالب طرح‌های متنوع و متعدد از جمله: جذب، آموزش، سازماندهی و تجهیز گروه‌های «داوطلب واکنش اضطراری مـحله» و یا به اختصار گروه‌های دوام، به سرعت در حال پیگیری است و این گرو‌ه‌ها در برخی محلات تشکیل شده است.
در عین حال میتوان به طرح‌های دیگری چون طراحی موزه آموزشی زلزله، طراحی و ساخت فیلم مستند و پویانمایی آموزشی در زمینه مدیریت بحران، مشارکت در تهیه برنامه‌های تلویزیونی و تئاترهای خیابانی با موضوعات مرتبط با مدیریت بحران، چاپ و انتشار کتاب‌های مرتبط با موضوع مدیریت بحران برای مخاطبان عام و خاص و گروه‌های مختلف سنی، به‌عنوان نمونه آمادگی در برابر زلزله، مدیریت بحران و دانا ودنا در زلزله اشاره کرد.
*رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران
