نظرسنجی تلفنی از مردم درباره شب یلدا

پیشگفتار

شب یلدا یا شب "چله" از جمله آیین باستانى ایرانى است که گذر زمان تاثیر چندانی بر آن نداشته است. شب یلدا، شب اول زمستان و طولانی ترین شب سال است و فردای آن با دمیدن خورشید، روزها بلندتر شده و روشنی بر تاریکی چیره می‌گردد. ایرانیان باستان ، خورشید را نماد نیکی می دانستند و شب آغاز زمستان را شب زایش ایزد مهر یا زایش خورشید می خواندند و برای آن جشن بزرگی برپا می کردند.
   
واژه یلدا متعلق به زبان سریانی و به معنای تولد یا ولادت است. از آنچه که از منابع و متون کهن برمی آید، یلدا زاد روز ایزد مهر یا میترا است. در واقع جشن شب یلدا یک جشن آریایی است و پیروان آئین مهر آن را از هزاران سال پیش در ایران برگزار می کرده اند.
  
در برخی منابع آمده است وقتی پس از بر سرکار آمدن اشکانیان سرداران و نظامیان رومی ایران را ترک کردند آیین مهر پرستی را از ایرانیان آموخته بودند و بدان عمل می کردند. آن ها آیین میترائیسم یا مهرپرستی را در مغرب زمین توسعه دادند.

این آیین تا مدت ها بصورت یک فرقه مخفی در اروپا رواج داشت. به عنوان مثال یکی از بازمانده های این آیین به عنوان معبد مهری در مرکز شهر لندن هنوز برپاست. این معبد را زمانی که رومی ها لندن را در سیطره خود داشتند، ساخته بودند.

تا ظهور مسیحیت مهرپرستی یکی از آیین های رایج در اروپا بود. پس از پذیرش مسیحیت به عنوان دین رسمی در سال 314 میلادی توسط کنستانتین، ارباب کلیسا و دولت های حاکم تلاش کردند بقایای نظام های اعتقادی دیگر را از میان ببرند و در عوض آیین های مسیحی را حاکم کنند.

در این فرآیند مسیحی سازی همه چیز، برخی از سنن مقاومت کردند که از جمله آن ها بزرگداشت میلاد مهر یا میترا بود. که رومیان آن را آغاز سال می دانستند و روز 21 دسامبر را به این مناسبت جشن می ‌گرفتند. کلیسا به ناچار جشن تولد مهر را به عنوان زاد روز عیسی پذیرفت. 

پس از قرن چهارم میلادی در پی اشتباهی که در محاسبه کبیسه ها رخ داد این روز به 25 دسامبر انتقال یافت و از سوی مسیحیان به عنوان روز کریسمس جشن گرفته شد. از این روست که تا امروز بابا نوئل با لباس و کلاه موبدان ظاهر می شود و درخت سرو و ستاره بالای آن هم یادگاری از کیش مهر است.

 شاعر بزرگ ایرانی، سنایی نیز به این تقارن اشاره داشته است:  

به صاحب دولتی پیوند، اگر نامی همی جویی

که از پیوند با عیسی چنان معروف شد یلدا

ایرانیان باستان، روشنایی و خورشید را نمادی از خوبی و راستی می دانستند و تاریکی را نمادی از اهریمن، و اعتقاد داشتند در پایان این شب طولانی تاریکی شکست می خورد و روشنایی پیروز و روزها به بلندی  می نهد. بنابر این  پیروزى نیکى بر بدى و روشنایى بر تاریکى و داد بر ستم را گرامى مى داشتند.

در این شب معمولاً رسم بر این است که افراد از دور و نزدیک در منزل بزرگ خانواده مثل پدربزرگ و مادربزرگ گرد هم می آیند و تا پاسی از شب با خوردن میوه و آجیل به  جشن و شادی می پردازند.

خوردن هندوانه، خربزه، انار، سیب، ازگیل و به و نیز انواع خشکبار، به خصوص آجیل شیرین و تخمه بو داده شور، در این شب معمول است که همه جنبه نمادی دارند و نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند.

در این شب فال گرفتن از کتاب حافظ مرسوم است، همچنین در میان عده ای شاهنامه خوانى نیز رواج دارد. نقل خاطرات و قصه گویى پدربزرگ ها و مادر بزرگ‌ها نیز از مواردى است که یلدا را براى خانواده ها دلپذیرتر می‌کند.

جعفرشهری  در کتاب تهران قدیم درباره خوراکی های مخصوص این شب و راز همنشینی آنها می نویسد: "ایرانیان می گفتند با خوردنی های شب یلدا، مثل خوراکی های پای سفره هفت سین طبیعت گرم را می توانند سرد و طبیعت سرد خود را گرم کنند.

به این صورت که اگر از گرمی مزاج رنج می برند هندوانه و انار و اگر از سردی ناراحت می شوند توت، کشمش، خرما و مثل آن بخورند."  عده ای نیز بر این باور هستند که اگر هندوانه در شب یلدا بخورند در سراسر زمستان سرما و بیماری سراغ آنها نخواهد آمد.
 
    یلدا را میتوان  جشن خانوادگى دانست و شاید یکى از دلایل ماندگارى اش همین است چرا که هنوز در ایران خانواده رکن اصلى جامعه است . یلدا هر چند کم فروغ اما هرسال به خانه هاى ایرانى سر مى زند و  یادآورى مى کند که غیر از مشکلات زندگى آیین و جشنى هم هست. اگرچه کمى شکل و شمایل آن تغییر کرده و سفره هاى یلدا رنگین تر از روزگار باستان شده است اما این نشان مى دهد یلدا همچنان ماندگار است.

مقدمه

ایرانیان از قدیم به داشتن جشن های گوناگون و فراوان شهره بوده اند. شب یلدا بلند ترین شب سال و یکی از بزرگترین جشن ایرانیان است که هنوز زنده و پابرجاست . استمرار و ادامه برگزاری این جشن و جشن هایی مانند آن نشانه پیوند ناگسستنی ایرانیان امروز با فرهنگ نیاکانشان است .

نظرسنجی حاضر، جایگاه شب یلدا را به عنوان یکی از جشن های باستانی در میان مردم نشان می دهد.

کلیات تحقیق

در این گزارش با به کارگیری نظرسنجی تلفنی و بدست آوردن  آمارها، پردازش و تحلیل آنها، سعی شده است تصویر نسبتا جامعی از آگاهی و علاقه مردم نسبت به برگزاری جشن شب یلدا و مراسم آن ارائه شود.

این گزارش حاصل جمع‌آوری نظرات 1130 نفر پاسخگو به پرسشنامه تهیه شده توسط واحد نظرسنجی تلفنی مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ای موسسه همشهری است. این افراد به صورت تصادفی و بر اساس مراجعه به فهرست شماره تلفن ها (از 22000000 الی 88999999) انتخاب شدند.

اهداف  نظرسنجی

هدف کلی این تحقیق دستیابی به مجموعه اطلاعات و پاسخ هایی است که میزان آگاهی مردم از شب یلدا و مراسم آن را بیان می کند و نشان می دهد چه تعداد از مردم این آیین باستانی را گرامی می دارند.

از اهداف ویژه این تحقیق می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. میزان آگاهی مردم از تاریخ و زمان شب یلدا.
2. میزان شناخت مردم از پیشینه شب یلدا.
3. دستیابی به نظرات مردم در مورد علت برپا داشتن جشن شب یلدا.
4.   چه تعداد از مردم شب یلدا را جشن می گیرند؟
5. مردم با چه کسانی شب یلدا را جشن می گیرند ؟
6. مردم چه مراسمی از آیین شب یلدا را بر پا می دارند؟
7.  از نظر مردم کدام یک از نهادهای دولتی در برگزاری جشن شب یلدا مشارکت می‌کنند؟
8. مردم تا چه حد شب یلدا و مراسم آن را جدی می گیرند؟
9. از نظر مردم چه مشکلاتی برای برگزاری مراسم شب یلدا وجود دارد؟

چکیده:

طرح نظرسنجی حاضر،‌پژوهشی درباره جایگاه شب یلدا در میان مردم است .  یافته هایی از این طرح به دست آمده  که در این بخش،‌به مهمترین قسمت های آن   پرداخته شده است.

1. 37 درصد پاسخگویان را مردان و 63درصد را زنان تشکیل داده اند .
       
2. از میان پاسخگویان 90درصد می دانستند تاریخ شب یلدا 30 آذر یا  اولین شب زمستان   است و معادل ‌10 درصد تاریخ شب یلدا را نمی دانستند.             

3. اکثریت پاسخگویان معادل  39 درصد در مقطع دیپلم بودند.

4. از میان پاسخگویان 51 درصد اعلام کردند جشن شب یلدا از قدیم رسم بوده است، معادل 6 درصد معتقد بودند جشن شب یلدا از زمان زرتشت رسم شده است، 42 درصد قدمت شب یلدا را نمی دانستند.

5. از میان پاسخگویان 62 درصد  طولانی ترین شب سال را دلیل جشن شب یلدا معرفی کردند و 9 درصد معتقد بودند جشن شب یلدا به دلیل ورود به فصل زمستان است. معادل  19 درصد دلیل جشن گرفتن شب یلدا را نمی دانستند.
             
6.  از میان پاسخگویان  معادل 86 درصد هر سال شب یلدا را جشن می‌گیرند، ‌معادل 2 درصد گاهی اوقات شب یلدا را جشن می‌گیرند و معادل 11 درصد شب یلدا را جشن نمی‌گیرند.

7. از میان پاسخگویان  معادل 40 درصد با خانواده و معادل 33 درصد با بزرگترها  شب یلدا را جشن می‌گیرند.

8. از میان پاسخگویانی که یلدا را جشن می گیرند، معادل 40 درصد از مراسم شب یلدا  تهیه و خوردن میوه ها و آجیل مخصوص این شب، معادل 4 درصد تعریف کردن خاطره و حکایت، معادل 29 درصد خوردن میوه، آجیل و تعریف کردن خاطره و حکایت و معادل 16 درصد همه موارد بعلاوه تفال به حافظ را به عنوان مراسم شب یلدای خود معرفی کردند.

9. از میان پاسخگویان  معادل 50 درصد  نمی دانستند کدام یک از نهاد های دولتی در برگزاری مراسم شب یلدا مشارکت می کنند. معادل 20 درصد هیچ کدام از نهادهای دولتی را فعال  نمی دانستند. معادل 24 درصد صدا و سیما و معادل 6 درصد شهرداری را در برگزاری مراسم شب یلدا فعال معرفی کردند.

10. از میان پاسخگویان  معادل 54 درصد مخارج بالای شب یلدا ( گرانی میوه و آجیل) را از مشکلات برگزاری مراسم شب یلدا معرفی کردند و 27 درصد اعتقاد داشتند هیچ مشکلی برای برگزاری مراسم شب یلدا وجود ندارد چون اصل دور هم جمع شدن است و هیچ مشکلی نمی تواند مانع از هم‌‌نشینی خانواده ها شود.

روش نظرسنجی

در این پژوهش، از نظرات عامه مردم به صورت تلفنی (نظرسنجی تلفنی) به روش پیمایشی و نمونه گیری تصادفی استفاده شده است.

جامعه آماری

جامعه آماری در این تحقیق شامل 1130 نفر از زنان و مردان متاهل است. لازم به ذکر است که از این تعداد  760 نفر زن و تعداد 370 نفر مرد هستند.

 زمان اجرای نظرسنجی

 این نظرسنجی از تاریخ 18 تا 22 آذر ماه 1385 توسط گروه نظرسنجی مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ای روزنامه همشهری بصورت تلفنی انجام شده است.

جنس پاسخگویان
   
جدول شماره 1 جنس پاسخگویان را نشان می دهد. بر اساس جدول اکثریت پاسخگویان معادل (67درصد) را زنان  و معادل (33درصد) را مردان  تشکیل می دهند.

جدول شماره 1- توزیع پاسخگویان بر اساس جنس

سن پاسخگویان

جدول شماره 2  نشان می دهد که پاسخگویان در چه گروه سنی قرار دارند. از 1130 نفر پاسخگو معادل  ( 18 درصد ) از پاسخگویان بین 21 تا 25 سال،‌  معادل (17 درصد) از پاسخگویان بین 26 تا 30 سال  قرار دارند و معادل ( 6 درصد ) از پاسخگویان  60  سال به بالا  سن دارند.

جدول شماره 2- توزیع پاسخگویان بر اساس سن 

سطح تحصیلات
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 3 از میان 1130 نفر پاسخگو معادل ( 39درصد) در مقطع دیپلم ، معادل (20 درصد )در مقطع لیسانس و بالاتر  و معادل (4 درصد) بی سواد هستند.

جدول شماره 3- توزیع پاسخگویان بر اساس سطح تحصیلات 

وضعیت تاهل پاسخگویان

جدول شماره 4 نشان می دهد که از میان 1130نفر پاسخگو معادل 73 درصد متاهل و معادل 26 درصد مجرد و معادل 1 درصد  ازهم جدا شده اند و یا همسر آن ها فوت کرده است.

جدول شماره 4- توزیع پاسخگویان بر اساس وضعیت تاهل

شغل پاسخگویان

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 5 از میان 1130 نفر پاسخگو معادل (47درصد) خانه دار،‌ معادل (16درصد) مشاغل آزاد(مغازه دار،‌پیمانکارو .....)، معادل (9 درصد) کارمند ساده بخش دولتی،‌ ‌معادل (7 درصد) کارمند لیسانس بخش دولتی و  معادل(1 درصد)  به عنوان مدیران بخش دولتی مشغول به کار هستند.

جدول شماره 5- توزیع پاسخگویان بر اساس شغل

منطقه سکونت
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 6 از میان 1130 نفر پاسخگو معادل (43درصد) در مناطق (1و2و3و4و5)، معادل (15درصد) در مناطق (6و7و8و9و10)، معادل (22درصد) در مناطق (11و12و13و14و15) و معادل (20 درصد) در مناطق (16و17و18و19و20) سکونت دارند.

جدول شماره 6- توزیع پاسخگویان بر اساس منطقه سکونت
درصد تعداد

تاریخ شب یلدا

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 7 از میان  1130نفر پاسخگو معادل 90 درصد       می دانستند تاریخ شب یلدا 30 آذر یا اولین شب زمستان است و معادل ‌10 درصد تاریخ شب یلدا را نمی دانستند.   

 جدول شماره7 – توزیع پاسخگویان بر اساس زمان شب یلدا

قدمت جشن شب یلدا

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 8 ، از میان  1130 نفر، معادل 51 درصد اعلام کردند جشن شب یلدا از قدیم رسم بوده است، معادل  42 درصد قدمت شب یلدا را نمی دانستند ، معادل 6 درصد معتقد بودند جشن شب یلدا از زمان زرتشت رسم شده است  و معادل 1 درصد اعلام کردند جشن شب یلدا به 300 سال پس از تولد مسیح برمی گردد.

 جدول شماره 8- توزیع پاسخگویان بر اساس قدمت شب یلدا

دلیل جشن گرفتن شب یلدا

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 9، از میان 1130نفر، معادل 62 درصد  طولانی ترین شب سال ، معادل 10 درصد حفظ سنت و معادل 9 درصد ورود به زمستان را دلایل جشن شب یلدا معرفی کردند.  معادل 19 درصد دلیل جشن گرفتن شب یلدا را نمی دانستند.

 جدول شماره 9- توزیع پاسخگویان بر اساس دلیل جشن گرفتن شب یلدا

شما شب یلدا را جشن می‌گیرید؟

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 10، از میان 1130نفر از پاسخگویان  معادل 86 درصد شب یلدا را جشن می‌گیرند، ‌معادل 3 درصد گاهی اوقات شب یلدا را جشن می‌گیرند و معادل 11 درصد شب یلدا را جشن نمی‌گیرند.

جدول شماره 10- توزیع پاسخگویان بر اساس جشن گرفتن شب یلدا

با چه کسانی شب یلدا را جشن می‌گیرید؟

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 11، از میان 1130نفر از پاسخگویان  معادل 40 درصد با خانواده، معادل 33 درصد با بزرگترها، معادل 14 درصد با اقوام و‌ معادل 2 درصد با دوستان  شب یلدا را جشن می‌گیرند.  معادل 11 درصد شب یلدا را جشن نمی‌گیرند.

جدول شماره 11- توزیع پاسخگویان بر اساس اینکه شب یلدا را با چه کسانی جشن می‌گیرند؟

مراسم جشن شب یلدا

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 12، از میان 1130نفر از پاسخگویان  معادل 11 درصد جشن نمی گیرند. از میان 89 درصد که جشن می گیرند و معادل 40 درصد از مراسم شب یلدا  تهیه و خوردن میوه ها و آجیل مخصوص این شب، معادل 4 درصد تعریف کردن خاطره و حکایت، معادل 29 درصد خوردن میوه، آجیل و تعریف کردن خاطره و حکایت و معادل 16 درصد همه موارد را بعلاوه گرفتن فال حافظ را به عنوان مراسم شب یلدای خود معرفی کردند.

جدول شماره 12- توزیع پاسخگویان بر اساس مراسم شب یلدا

مشارکت نهاد های دولتی در برگزاری جشن شب یلدا

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 13،از میان 1130نفر از پاسخگویان  معادل 50 درصد نمی دانستند کدام یک از نهاد های دولتی در برگزاری مراسم شب یلدا مشارکت می کنند. معادل 20 درصد هیچ کدام از نهادهای دولتی را فعال نمی دانستند.

معادل 24 درصد صدا و سیما و معادل 6 درصد شهرداری را در برگزاری مراسم شب یلدا فعال معرفی کردند.

جدول شماره 13- توزیع پاسخگویان بر اساس نهاد های فعال در برگزاری جشن شب یلدا

 اهمیت جشن شب یلدا برای مردم

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 14، از میان 1130نفر از پاسخگویان  معادل 65 درصد اهمیت جشن شب یلدا برای مردم را زیاد ، معادل 19 درصد تاحدی و معادل 7 درصد کم اعلام کردند.  معادل 9 درصد نمی دانستند مردم چقدر شب یلدا را جدی می گیرند.

جدول شماره 14- توزیع پاسخگویان بر اهمیت جشن شب یلدا نزد مردم  

مشکلات در برگزاری مراسم شب یلدا

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 15، از میان 1130نفر از پاسخگویان  معادل 54 درصد مخارج بالای شب یلدا ( گرانی میوه و آجیل)، معادل 4 درصد نداشتن وقت به دلیل مشغله زیاد، گرفتاری و خستگی و همچنین اهمیت ندادن دولت را از مشکلات برگزاری مراسم شب یلدا اعلام کردند ، معادل 3 درصد ترافیک و بعد مسافت را مانعی برای برگزاری مراسم شب یلدا ذکر کردند،‌ معادل 27 درصد اعتقاد داشتند هیچ مشکلی برای برگزاری مراسم شب یلدا وجود ندارد چون اصل دور هم جمع شدن است و هیچ مشکلی نمی تواند مانع از هم‌‌نشینی خانواده ها شود.

جدول شماره 15- توزیع پاسخگویان بر اساس مشکلات برگزاری مراسم شب یلدا

 منابع:
1- آئین ها و جشن های کهن و باستانی ایران، دکترمحمود روح الامینی.
2- دیدی نو از آئین کهن، دکتر فرهنگ مهر.
3- سخنرانی دکترمیرجلال‌الدین کزازی در همایش " کاوشی در شب چله "، دانشگاه تهران، 1384

مدیر طرح: سرور السادات هاشمی

همکاران : شبنم چهره، فریده درفشی، فاطمه یزدانی

مرکزمطالعات و تحقیقات رسانه ای روزنامه همشهری