درحالی‌که انتظار می‌رود با توجه به اهداف سند چشم‌انداز 20ساله که بر ارتقای جایگاه اقتصادی ایران به رتبه نخست تأکید دارد و همچنین ضرورت توجه به ابلاغ سیاست‌های آزادسازی و خصوصی‌سازی برخاسته از سیاست‌های کلی اصل44 قانون اساسی، دست‌کم رتبه ایران در میان کشورهای منطقه یک‌رقمی باشد اما اینگونه نیست و از این منظر ضرورت دارد تا در جریان بررسی لایحه برنامه پنجم توسعه، رقابت‌پذیری اقتصاد و رفع انحصارات آشکار و نهان در ساختار اقتصاد ایران جدی‌تر گرفته شود. گزارش سالانه مجمع جهانی اقتصاد درخصوص رقابت‌پذیری کشورهای جهان (Global Competitiveness Report) در واقع ارزیابی بیش از 110متغیر مختلف در 12رکن بین کشورهای مختلف است. البته نزدیک به دو سوم از متغیرها در نتیجه نظر‌سنجی از مدیران بنگاه‌های اقتصادی و یک سوم هم با اتکا بر داده‌های آماری رسمی کشورها ارزیابی می‌شود و منظور مجمع جهانی اقتصاد از رتبه‌بندی کشورها از حیث رقابت‌پذیری، ارزیابی مجموعه‌ای از نهادها، سیاست‌ها و عواملی است که سطح بهره‌وری در اقتصاد کشورهای مختلف و البته سطح رفاه اقتصادی مردم هر کشور را به تصویر می‌کشد.
در گزارش سالانه مجمع جهانی اقتصاد از محاسبه رقابت‌پذیری اقتصاد کشورها، ارکان 12گانه رقابت‌پذیری براساس ساختار اقتصادی کشورها سنجیده می‌شود که بر این اساس در ارزیابی رقابت‌پذیری کشورهایی که دارای نظام اقتصادی مبتنی بر عوامل تولید هستند، متغیرهای اثرگذار بر نهادهای اقتصادی، زیرساخت‌ها، ثبات در سیاست‌های کلان اقتصادی و بهداشت و آموزش مقدماتی جدی‌تر سنجیده می‌شود و در نظام‌های اقتصادی مبتنی بر کارایی، عوامل مؤثر بر افزایش کارایی نظیر آموزش عالی و حرفه‌ای، کارایی بازار کالا، کارآمدی بازار نیروی کار، پیشرفته بودن بازارهای مالی آمادگی تکنولوژیکی و اندازه بازار، عمیق‌تر مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. براساس سطح‌بندی مجمع جهانی اقتصاد، در نظام‌های اقتصادی مبتنی بر نوآوری متغیرهای چون پیشرفته بودن بنگاه‌های تجاری و مولفه‌های نوآوری محاسبه می‌شود. البته هر یک از متغیرهای یادشده شامل متغیرهای دیگری هم می‌شوند که در نتیجه محاسبه آنها شاخص رقابت‌پذیری هر کشوری به دست می‌آید و بر‌این اساس اقتصاد ایران در گروه کشورهای دارای نظام اقتصادی مبتنی بر کارایی قرار دارد.
بهترین و بدترین شاخص‌های رقابت در ایران
گزارش مجمع جهانی اقتصاد نشان می‌دهد که رتبه ایران از حیث شاخص‌هایی چون اندازه بازار(20)، ثبات اقتصاد کلان(45)، بهداشت و آموزش مقدماتی(54)، نوآوری(66)، زیرساخت‌ها(74)، نهادها (82)، آموزش‌عالی و حرفه‌ای(87)، پیشرفته بودن بنگاه‌ها (91)، آمادگی تکنولوژیک (96)، کارایی بازار کالا (98)، پیشرفته بودن بازار مالی(120) و کارایی بازار نیروی کار(135) برآورد کرده است. این گزارش نشان می‌دهد که ایران از حیث متغیرهایی چون گستره نرخ بهره(3)، نرخ ثبت نام در تحصیلات ابتدایی(5)، کنترل توزیع بین‌‌المللی(15)، بدهی دولت(17)، اندازه بازار داخلی(18)، اندازه بازار خارجی(25)، نرخ پس انداز ملی(26) و زمان لازم برای شروع یک کسب و کار(30) ارزیابی شده که ایران را در جایگاه 30 کشور برتر قرار می‌دهد.
اما جایگاه کشور در متغیرهایی نظیر تورم(121)، استفاده از مدیریت حرفه‌ای(121)، تمایل به تفویض اختیار(121)، در دسترس بودن آخرین تکنولوژی‌ها (123)، شفافیت سیاستگذاری در دولت(124)، محدودیت بر جریان سرمایه(124)، کیفیت تأمین‌کنندگان داخلی(125)، مشارکت زنان در نیروی کار(126)، حمایت از سرمایه‌گذاری(127)، انعطاف‌پذیری تعیین دستمزد(127)، اثرات قوانین سرمایه‌گذاری خارجی بر کسب و کارها (129)، مقرون به‌صرفه‌بودن خدمات مالی(129)، کیفیت زیرساخت حمل‌ونقل هوایی(130)، سطح آموزش کارمندان(132)، در دسترس‌بودن خدمات مالی(133)، در دسترس بودن منابع مالی برای کارآفرینان (133)، وجود موانع تجارت(135)، تعرفه‌های واردات و صادرات(135)، سهولت دسترسی به وام‌ها(136) و رواج مالکیت خارجی(139) ارزیابی شده و در ردیف30 کشور آخر قرار دارد.
15مانع بلند پیش روی بخش خصوصی
این گزارش تصریح دارد که فعالان بخش خصوصی ایران 15مانع را به‌عنوان مهم‌ترین مشکلات فراروی کسب و کار را مهم دانسته‌اند که شامل دشواری‌های ناشی از دسترسی به تأمین منابع مالی، عدم‌ثبات در سیاست‌های دولت، تورم، دیوانسالاری دولتی، عدم‌وجود زیرساخت‌های کافی، مقررات دست‌و‌پاگیر نیروی کار، کمبود نیروی کار تحصیل کرده، عدم‌رعایت اصول اخلاقی توسط نیروی کار، فساد، مقررات ارزی، مقررات مالیاتی، نرخ مالیات، عدم‌ثبات در دولت، دزدی و جنایت و پایین بودن سلامت می‌شود.
جایگاه ما در 12پله رقابت منطقه‌ای
مجمع جهانی اقتصاد در گزارش خود به ارائه گزارشی از وضعیت رقابت‌پذیری کشورها در 12رکن کرده است که از حیث شاخص ثبات در سیاست‌های اقتصاد کلان ایران در بین 17کشور منطقه در پله نهم قرار دارد و کشورهای کویت، عمان، بحرین، قطر، آذربایجان، امارات، قزاقستان و عربستان در جایگاه اول تا هشتم جای گرفته‌اند و کشورهای سوریه، ترکیه، اردن، قرقیزستان، لبنان، مصر، تاجیکستان و پاکستان وضعیت بدتری نسبت به ایران دارند. در این گزارش رتبه ایران از حیث زیرساخت‌های لازم برای رقابت‌پذیری دهم ارزیابی شده و کشورهایی چون امارات، قطر، بحرین، عربستان، عمان، ترکیه، کویت، اردن، و مصر بالاتر و آذربایجان، قزاقستان، سوریه، پاکستان، تاجیکستان، قرقیزستان و لبنان پایین‌تر از کشور ما جا خوش کرده‌اند. از حیث پیشرفته بودن نهادهای اثرگذار بر رقابت‌پذیری کشورها ایران در پله12 قرار می‌گیرد و 11 کشور قطر، عمان، امارت، عربستان، بحرین، اردن، کویت، مصر، آذربایجان، تاجیکستان، و سوریه رتبه‌های اول تا یازدهم را به‌خود اختصاص داده‌اند و تنها 5کشور قزاقستان، ترکیه، لبنان پاکستان و قرقیزستان پایین‌تر از ایران قرار دارند.
رتبه ایران دست‌کم از حیث 3شاخص اندازه بازار، بهداشت و آموزش مقدماتی و نوآوری امیدوار‌کننده است چه اینکه پس از ترکیه، ایران در پله دوم از لحاظ اندازه بازار قرار دارند و کشورهای عربستان، مصر، پاکستان، امارات، قزاقستان، کویت، سوریه، قطر، عمان، آذربایجان، لبنان، اردن، بحرین، قرقیزستان و تاجیکستان در رتبه‌های بعدی جای دارند. براساس گزارش مجمع جهانی اقتصاد 4 کشور قطر، بحرین، لبنان و امارات در شاخص بهداشت و آموزش مقدماتی وضعیت بهتری نسبت به ایران دارند و پس از کشور ما، سوریه، کویت، اردن، ترکیه، عربستان، قزاقستان، آذربایجان، مصر، تاجیکستان، قرقیزستان، عمان و پاکستان قرار می‌گیرند. همچنین از لحاظ شاخص نوآوری ایران پس از کشورهای قطر، عربستان، امارات، عمان، آذربایجان، بحرین و ترکیه در پله هشتم قرار دارد و پس از ایران کشورهایی چون اردن پاکستان، مصر، کویت، قزاقستان، تاجیکستان، لبنان، سوریه و قرقیزستان جاخوش کرده‌اند.
گزارش مجمع جهانی اقتصاد از لحاظ آموزش عالی و حرفه‌ای، رتبه ایران را 13در جمع کشورهای منطقه ذکر کرده است که اندکی جای تأمل دارد چرا که کشورهایی چون امارات، قطر، لبنان، بحرین، عربستان، اردن، قزاقستان، عمان، ترکیه، آذربایجان، کویت و قرقیزستان از وضعیت بهتری برخوردارند و تنها 4 کشور مصر، تاجیکستان، سوریه و پاکستان در رتبه‌های پایین‌تری نسبت به ایران جای گرفته‌اند. براساس این گزارش از حیث شاخص آمادگی تکنولوژیکی کشورهایی چون امارات، بحرین، قطر، عربستان، ترکیه، عمان، اردن، آذربایجان، کویت، قزاقستان، مصر و لبنان بالاتر و پاکستان، سوریه، قرقیزستان و تاجیکستان پایین‌تر از کشور ما قرار دارند.
گزارش رقابت‌پذیری سال2010 مجمع جهانی اقتصاد نشان می‌دهد از حیث پیشرفته بودن بنگاه‌ها، ایران وضعیتی بهتر از 4 کشور قزاقستان، سوریه، تاجیکستان و قرقیزستان دارد اما پایین‌تر کشورهای عربستان، امارات، قطر، عمان، لبنان، ترکیه، کویت، بحرین، مصر، اردن، آذربایجان و پاکستان در رتبه 13جهانی جای گرفته است. از لحاظ شاخص‌هایی چون کارایی بازار کالا، پیشرفته بودن بازار مالی و بازار نیروی کار رتبه ایران اصلا قابل دفاع نیست به‌گونه‌ای که ایران از حیث شاخص کارایی بازار کالا بعد از کشورهای امارات، بحرین، عربستان، قطر، عمان، لبنان، اردن، کویت، ترکیه، قزاقستان، پاکستان، آذربایجان، مصر قرار دارد و پس از کشور ما تنها 3کشور سوریه، قرقیزستان و تاجیکستان قرار دارند. این وضعیت تا اندازه‌ای درخصوص پیشرفته بودن بازارهای مالی هم صادق است به‌گونه‌ای که کشورهای بحرین، قطر، عربستان، امارات، عمان، لبنان، اردن، ترکیه، کویت، پاکستان، آذربایجان، مصر، قرقیزستان، قزاقستان و تاجیکستان رتبه‌های اول تا پانزدهم را به‌خود اختصاص داده‌اند و ایران به‌همراه سوریه و تاجیکستان در ردیف 3کشور آخر قرار گرفته‌اند. همچنین از لحاظ شاخص کارایی بازار نیروی کار کشورهای قطر، قزاقستان، آذربایجان، بحرین، امارات، عمان، قرقیزستان، تاجیکستان، کویت، عربستان، لبنان، اردن، ترکیه و پاکستان رتبه بالاتر و تنها 2کشور سوریه و و مصر پایین‌تر از ایران جای گرفته‌اند.
