روزگار سپری‌شده دسته‌چک

 اما در دورانی که تکنولوژی‌های نوین به کمک بانکداری آمده، دیگر به‌سختی می‌توان استفاده از چک را توجیه‌پذیر دانست تا جایی که اکنون در بسیاری از کشورهای پیشرفته، استفاده از دسته‌چک و به‌خصوص دسته‌چک شخصی، منسوخ شده است. در واقع به‌نظر می‌رسد که بسیاری از اقتصادهای جهان برای حل مشکلات مربوط به معاملات چکی، راهکار مشخصی را پی‌گرفته‌اند: پاک کردن صورت مسئله از طریق توسعه زیرساخت‌های روش‌های جایگزین.

ریشه‌های چک به تمدن‌های باستانی باز‌می‌گردد به‌طوری که شواهدی مبنی بر استفاده از آن در تمدن‌هایی مانند تمدن هخامنشی در ایران و همچنین تمدن مائوری در هندوستان یافت شده است. حتی رومیان باستان نیز از نوعی چک استفاده می‌کردند. بعدها در تمدن اسلامی نیز استفاده از چک‌هایی که در کشورهای مختلف قابلیت نقد شدن داشتند بسیار مرسوم‌تر از حمل پول نقد بود. اما شیوه مدرن استفاده از چک به قرن هفدهم باز‌می‌‌‌گردد؛ یعنی زمانی که استفاده از خدمات مالی در اقتصاد داخلی انگلستان به‌شدت رواج یافت. البته در آن زمان برگه‌های چک به‌طور کامل دستنویس بودند تا اینکه در سال1717، بانک انگلستان شروع به استفاده از نسخه‌هایی کرد که بخش‌هایی از آنها چاپ شده بود تا از این طریق جلوی کلاهبرداری‌های مربوط به چک گرفته شود. در اوایل قرن نوزدهم یعنی در سال1811، بانک تجارت اسکاتلند نخستین بانکی بود که از طریق چاپ نام دارنده حساب روی چک، شروع به شخصی‌سازی‌ چک‌ها کرد. روند شخصی‌سازی‌ چک‌ها ادامه یافت تا جایی که در سال1830، بانک انگلستان دسته‌چک‌های50، 100و 200صفحه‌ای را عرضه کرد که از آن زمان استفاده از دسته‌چک رواج یافت. در اواخر قرن نوزدهم جایگاه چک در تجارت به جایی رسیده بود که کشورها به فکر تصویب قوانین ویژه‌ای مربوط به چک افتادند.

توسعه استفاده از چک همچنان ادامه یافت تا جایی که در سال1931 در پیمان ژنو، بیشتر کشورهای اروپایی و آمریکای جنوبی و همچنین کشور ژاپن توافق کردند که قوانین بین‌المللی یکسانی را در مورد چک به‌کار ببرند تا امکان استفاده از دسته‌چک‌های بین‌المللی را فراهم آورند؛ البته آمریکا و انگلستان به این پیمان نپیوستند. قرن بیستم را می‌توان دوران درخشش چک نامید چراکه در اواخر این قرن، چک متداول‌ترین روش برای پرداخت لقب گرفت. همچنین اوج استفاده از چک در بسیاری از کشورهای جهان به اواخر دهه1980و اوایل دهه1990 باز‌می‌‌گردد تا اینکه توسعه بانکداری الکترونیک به رقیبی جدی برای چک تبدیل شد. از اواسط دهه1990، بسیاری از کشورهای پیشرفته قوانین چک را طوری تغییر دادند که مشتریان به سوی استفاده از بانکداری الکترونیک روی بیاورند تا از این طریق هزینه‌های مربوط به عملیات بانکی کاسته شود. برای مثال در سال 2002، سیستم یوروچک از نظام بانکی اروپا حذف شد و جای خود را به سیستمی داخلی برای کشورهای اروپایی داد. روند افول استفاده از چک در معاملات تجاری همچنان ادامه یافت به‌طوری که تا سال2010، بسیاری از کشورهای جهان چک را از نظام بانکی خود حذف کردند یا اینکه مشغول برنامه‌ریزی برای چنین امری شدند.

وضعیت چک در مناطق مختلف جهان

اروپا: اکنون در بیشتر کشورهای اروپایی از چک به ندرت در معاملات بهره‌گرفته می‌شود. در کشورهای آلمان، اتریش، هلند، بلژیک و کشورهای اسکاندیناوی، دسته‌چک‌ها تقریبا به‌طور کامل جای خود را به بانکداری الکترونیک داده‌اند. در فنلاند نیز از سال1993، استفاده از چک‌های شخصی کنار گذاشته شد. کشور لهستان نیز از سال 2006 و به‌خاطر کاهش شدید اقبال عمومی، چک را از نظام بانکی خود حذف کرد.

با این حال در کشورهایی مانند انگلستان، ایرلند و فرانسه، همچنان استفاده از چک رواج دارد چراکه بانک‌های این کشورها برخلاف بسیاری از دیگر کشورها، کارمزدهای زیادی را برای خدمات مربوط به چک‌های شخصی طلب نمی‌کنند. با این حال از سال2001 تاکنون، فعالان اقتصادی در بریتانیا به‌جای استفاده از چک، بیشتر پرداخت‌های خود را از طریق بانکداری الکترونیک انجام می‌دهند. همچنین اکنون دیگر بسیاری از خرده‌فروشی‌ها در کشورهای انگلستان و فرانسه از پذیرش چک مشتریان اجتناب می‌کنند. برای مثال شرکت شل در سال2005 اعلام کرد که پمپ‌بنزین‌های این شرکت در انگلستان دیگر چک‌های مشتریان را نخواهند پذیرفت؛ اقدامی که به سرعت مورد استقبال دیگر شرکت‌های نفتی مانند توتال و بی‌پی قرار گرفت و آنها نیز همچون شرکت شل پرداخت صورتحساب پمپ بنزین با چک را در جایگاه‌های خود ممنوع کردند. شاید به همین‌خاطر باشد که یکی از کارشناسان مؤسسه مالی بارکلی، اعتقاد دارد که چک به گذشته تعلق دارد و نه آینده. شورای پرداخت‌های بریتانیا نیز پیش‌بینی کرده درصورتی که روند توسعه شیوه‌های جایگزین پرداخت پول حفظ شود، استفاده از چک را تا سال 2018کنار خواهد گذاشت.

آمریکای شمالی: چک همچنان از جایگاه مناسبی در مبادلات تجاری در ایالات متحده آمریکا برخوردار است. البته در آمریکا نزدیک به 17میلیون فرد بالغ هیچ حسابی در بانک ندارند، با این حال سالانه نزدیک به 70میلیون چک در این کشور نوشته می‌شود که البته نزدیک به یک میلیارد دلار از مبالغ نوشته شده در چک‌ها نیز بی‌محل هستند. همچنین بانک‌های آمریکا طبق قوانین مربوط به چک در این کشور، کاغذ چک‌هایی که از مشتریان تحویل می‌گیرند را تا 99سال در بانک نگه می‌دارند. استفاده از چک در کانادا نسبت به آمریکا رواج کمتری دارد.

آسیا: در بسیاری از کشورهای آسیای شرقی مانند ژاپن و کره‌جنوبی، در سال‌های اخیر روند نزولی استفاده از چک تسریع شده است. درحالی‌که هند همچنان یکی از سرزمین‌هایی به شمار می‌رود که چک در مبادلات تجاری آن نقش پررنگی ایفا می‌کند. در سال1881 قانون چک در هند به تصویب رسید و از آن زمان تاکنون استفاده از چک در این کشور رواج دارد. همچنین نتایج یک نظر سنجی در سال‌2009 نشان داد که فعالان اقتصادی هندی همچنان استفاده از چک را به دیگر شیوه‌های پرداخت ترجیح می‌دهند. البته توسعه بانکداری الکترونیک باعث شده تا طی سال‌های اخیر بسیاری از خرده‌فروشی‌های این کشور از پذیرش چک مشتریان خودداری ورزند.

اقیانوسیه: استرالیا هم دیگری کشوری است که استفاده از چک در آن روندی نزولی دارد. در سال1994 ارزش مبادلات چکی روزانه در این کشور 25میلیارد دلار استرالیا بود درحالی‌که این میزان تا سال2004 به پنج میلیارد دلار استرالیا کاهش یافت. در کشور نیوزلند نیز وضعیت مشابهی حاکم است به‌طوری که در این کشور تا سال1993، بیش از نیمی از مبادلات تجاری به‌وسیله چک انجام می‌شد و به‌طور متوسط به ازای هر فرد130برگه چک در سال صادر می‌شد اما تا سال2006، میزان استفاده از چک در مبادلات تجاری به 9درصد رسید و میانگین سرانه سالانه آن نیز تا 41برگه چک برای هر فرد کاهش یافت.

سهم چک در پرداخت های کشورهای اروپا