طرح تشکیل بانک هویت ژنتیک ایرانیان نیز که نخستین قدم‌های تشکیل آن در سازمان پزشکی‌قانونی کشور برداشته شد زمینه‌ساز ایجاد سؤالات متعددی در اذهان عمومی و مسئولین کشور بوده است. پیشینه تشکیل چنین بانک‌هایی در دنیا، کاربردهای آن، میزان هزینه، فایده و کارایی این بانک‌ها و بسیاری موارد دیگر، همه‌وهمه سؤالات و ابهاماتی است که ذهن مخاطبان را درگیر خود می‌سازد.برای گرفتن پاسخ این سؤالات با دکتر رضا علاءالدینی، سرپرست بانک هویت ژنتیک ایران در سازمان پزشکی قانونی کشور گفت‌وگو کرده‌ایم.
- لطفا درباره پیشینه تشکیل بانک‌های ژنتیک در دنیا توضیح دهید.
سابقه انگشت‌نگاری ژنتیک به شیوه امروزی به حدود یک ربع قرن پیش بازمی‌گردد؛ زمانی که در سال1985میلادی، الک جفری در انگلستان اقدام به طراحی تعیین هویت از طریق DNA کرد و در سال1986، از این روش برای رفع اتهام از یک مظنون احتمالی در تجاوز به عنف در انگلستان استفاده شد. با تشکیل نخستین بانک داده‌های ژنتیک در انگلستان در سال1995، انقلابی در فرایند کشف جرم و شناخت مجرمین و درنهایت پیشگیری از وقوع جرم در این کشور به وقوع پیوست. تا اواخر سال 2008 بیش از پنج میلیون پروفایل ژنتیک در این بانک به ثبت رسید. در سال‌های ۲۰۰۸و۲۰۰۹ جمعاً ۱۷۶۴۳مورد مشابهت بین اطلاعات صحنه جرم با ذخیره اطلاعاتی بانک داده‌های ژنتیک در انگلستان گزارش شد. با توجه به این نکته مهم که براساس برخی مطالعات انجام‌شده بیش از 60درصد مرتکبین جرائم خشن که از زندان آزاد شده‌اند در کمتر از سه‌سال پس از آزادی دوباره به جرائم مشابهی مبادرت می‌ورزند، نقش بانک هویت ژنتیک در شناسایی هویت این مجرمین با استفاده از مدارک مکشوفه در صحنه جرم بیش از پیش نمایان می‌شود، چنان که براساس تحقیقات انجام شده، تشکیل این بانک در انگلستان به‌تنهایی باعث کاهش 26درصد جنایات شده است. FBI در سال1998 در هشت ایالت آمریکا اقدام به راه‌اندازی این سیستم کرد. بسیاری از پرونده‌های جنایی که سال‌ها معضل دادگاه‌های اروپایی و آمریکایی بودند توسط این روش به سرانجام رسیدند. نظرسنجی از مجرمین در آمریکا مشخص کرد که بسیاری از آنها با آگاهی از راه‌اندازی بانک ژنتیک، از تکرار ارتکاب جرم خودداری کرده‌اند.
- اما ایجاد بانک اطلاعات ژنتیک چگونه می‌تواند به شناسایی مجرمین، مظنونین و بالاخره هویت افراد کمک کند؟
تمامی سلول‌های انسان به جز گلبول‌های قرمز و پلاکت، دارای ماده ژنتیک DNA در هسته هستند؛ بنابراین DNA حتی در یک تار مو، یک قطره خون یا بزاق نیز وجود دارد. حتی در غیاب فرد می‌توان ماده ژنتیک را از قسمت‌های مختلفی که در ارتباط با فرد بوده مانند شانه و مسواک استخراج کرد. در DNA انسان قسمت‌هایی وجود دارد که در افراد مختلف دارای تنوع است؛ به‌عبارت دیگر در ماده ژنتیک هر فرد، ویژگی‌های منحصر به فردی وجود دارد که وی را حتی از پدر، مادر، خواهران و برادران خود متمایز می‌کند. احتمال یکسان بودن هویت ژنتیک میان دو نفر(به جز دو‌قلوهای همسان)، آنچنان اندک است که عملاً صفر درنظر گرفته می‌شود و احتمال اینکه اطلاعات ژنتیک فردی با فرد دیگر دقیقاً مشابه باشد، یک در 80کوادریلیون(1015×80) است؛ یعنی نزدیک به صفر.هدف اصلی از تشکیل این بانک تهیه و نگهداری پروفایل تشخیص هویتی مرتکبین جرائم است تا درصورت ارتکاب به جرم مجدد، امکان شناسایی آنها وجود داشته باشد. به‌علاوه این سیستم می‌تواند به‌عنوان عاملی در رد اتهام از افراد بی‌گناه مورد استفاده قرار گیرد.
- امروزه استفاده از DNA به‌عنوان مطمئن‌ترین شیوه در تشخیص هویت در جهان مطرح می‌شود. چرا؟
قبل از پاسخ به این پرسش باید بدانیم که هویت چیست و تشخیص هویت چه مفهومی دارد؟ تشخیص هویت، شناسایی مجموعه علائم و خصوصیات یک فرد برای تشخیص وی از بقیه افراد جامعه با بهره‌گیری از مدارک، سوابق یا اطلاعات موجود و یا کمک اشخاص دیگر است. برای تشخیص هویت، باید تمام یا بخشی از خصوصیات فرد مشخص شود و با مشخصات فرد خاصی که مورد ظن قرار دارد منطبق باشد. برای شناسایی فراریان جنایی، جنایتکاران باسابقه، افراد دچار فراموشی، گمشدگان، جابه‌جایی نوزادان در بیمارستان و حتی امور ارث و مهاجرت از تشخیص هویت استفاده می‌شود. همچنین این روش در شناسایی اجساد و به‌خصوص اجساد ناشناس، اجساد فاسد و متلاشی شده، اجساد مثله‌شده و نیز در شناسایی اجساد در حوادث دسته‌جمعی و بلایای طبیعی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- در شرایط کنونی برای تشخیص هویت افراد از چه روش‌هایی استفاده می‌شود؟
در حال حاضر برای تشخیص هویت، از خصوصیات ظاهری صورت، خصوصیات کلی بدن، جنس، سن، قد، رنگ و مشخصات چشم‌ها، برخی علائم و ویژگی‌های خاص افراد مانند خال‌ها، خالکوبی‌ها، بدشکلی‌ها، اثر انگشت، گروه‌های خونی اصلی، ویژگی‌های دندان‌ها و حتی اسکن قرنیه استفاده می‌شود. هرچند این شیوه‌ها و بهره‌گیری از موارد فوق ساده‌ترین و ارزان‌ترین طرق تشخیص هویت محسوب می‌شوند اما بهره‌گیری از این ویژگی‌ها برای تشخیص هویت با معایبی نیز همراه است که در مواردی کار را برای کارشناسان دشوار می‌سازد؛ به‌عنوان مثال در بسیاری از مواقع مانند سوختگی‌ها دسترسی به‌خصوصیات و علائم خاص افراد از بین می‌رود و یا اینکه اثر انگشت همیشه بر جای نمی‌ماند. امکان ایجاد تغییر در برخی علائم و مختصات یادشده یکی دیگر از محدودیت‌ها و نقایص بهره‌گیری از این شیوه‌ها به شمار می‌رود. گاهی نیز خطاهای فردی و ابزاری کار را با مشکل مواجه می‌سازد.
- پس راه‌حل چیست؟ چرا استفاده از DNA در تشخیص هویت مطمئن‌ترین شیوه احراز هویت در جهان شناخته شده است؟
نیاز به مقدار اندکی از نمونه مانند یک لکه خون، یک تار مو یا حتی مقدار اندکی از بزاق به‌دست‌آمده از ته سیگار یا آدامس جویده‌شده برای تشخیص هویت، یکی از همین دلایل است. متخصصان در این شیوه از طریق نشانگرهای مولکولی وارد عمل شده، نمونه‌های حاوی DNA افراد را آنالیز می‌کنند و برای افزایش دقت در تشخیص هویت از 13جایگاه تکراری در کروموزم‌های مختلف استفاده می‌کنند. با بررسی این 13نشانگر در افراد می‌توان گفت که پروفایل هر فرد در کل دنیا منحصر به فرد است. به‌علت وجود روش‌های سریع استخراج DNA و استفاده از روش‌های خودکار، خطاهای انسانی حذف می‌شود و کشف هویت بدون وجود شاهد و نیاز به مقایسه با مشخصات مظنون انجام می‌گیرد.
- این روش تا چه حد در دنیا مرسوم شده است؟
در حال حاضر کار با تکنیک DNA برای تعیین هویت در کشورهای مختلف آغاز شده است. انگلستان از سال 1995اقدام به تشکیل بانک داده‌های ژنتیک خود کرد. ایالات متحده نیز از سال 1998در برخی ایالت‌های خود دست به تشکیل بانک هویت ژنتیک زد. بانک داده‌های ژنتیک در نیوزیلند در سال 1996و بر مبنای الگوی انگلیسی آن شکل گرفت، همچنین بانک‌های مشابهی در کشورهای استرالیا و آفریقای‌جنوبی تشکیل شدندو به سرعت توسعه یافتند. حتی در منطقه خاورمیانه نیز شاهد راه‌اندازی مراحل اجرایی تشکیل این بانک‌ها در برخی کشورها ازجمله کویت و امارات متحده عربی هستیم. از سوی دیگر اتحادیه اروپا در سال2001 به تمامی اعضای خود پیشنهاد کرد که نسبت به تشکیل بانک هویت ژنتیک اقدام کنند. به این‌ترتیب بسیاری از کشورهای دنیا اقدامات خود را در این زمینه آغاز کرده‌اند به‌طوری که در حال حاضر بانک‌های مشابهی در ۵۶ کشور دنیا تشکیل شده یا در حال شکل‌گیری هستند.
- در ایران این وضعیت چگونه است؟
در کشور ما نیز مسئولین سازمان پزشکی قانونی کشور پس از توجه هوشمندانه نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی به این امر مهم و تصویب تشکیل بانک هویت ژنتیک در قالب برنامه پنجم توسعه کشور، بر آن شدند تا پس از تهیه زیرساخت‌های لازم و طی مراحل قانونی جهت شناسایی گروه‌های هدف، بانک هویت ژنتیک ایرانیان را تأسیس کنند تا به این وسیله بسیاری از مشکلات یادشده را حل کرده و گام مؤثری در کشف سریع جرائم و پیشگیری از وقوع جرم بردارند. مقامات عالی‌رتبه کشوری، افراد دارای مشاغل پرخطر چون خلبانان، نیروهای مسلح، خبرنگاران، افرادی که در صحنه‌های پرخطر حضور می‌یابند و همچنین مجرمین، جزو گروه‌های هدف برای ثبت هویت ژنتیک در این بانک به شمار می‌روند.
- تشکیل بانک هویت ژنتیک چه مزیت‌هایی دارد؟
در شرایطی که اطلاعات ژنتیک مجرمان سابقه‌دار در بانک وجود داشته باشد و از صحنه جرم نیز نمونه‌ای به دست آید، می‌توان پیش از به کار‌گیری سایر روش‌های شناسایی مجرمین و دستگیری افراد، فرد مجرم را شناسایی کرد که این امر به دستگیری سریع‌تر متهمان و به نتیجه رساندن پرونده‌ها کمک می‌کند. تجربه در بسیاری از کشورها نشان داده که با انجام این کار می‌توان هزینه‌ها را به میزان قابل‌توجهی کاهش داد و با انجام آزمایش‌های کمتر، نتیجه مطلوب‌تر و مطمئن‌تری به‌دست آورد. در بررسی به‌عمل‌آمده در یکی از کشورهای دارای بانک هویت ژنتیک، هزینه صرف‌شده جهت به نتیجه رسیدن پرونده‌های تجاوز به عنف بدون بهره‌گیری از بانک هویت ژنتیک و با احتساب مدت زمان متوسط دستگیری افراد دارای سابقه این نوع جرائم و تعداد متوسط جرائمی که در این مدت مرتکب شده بودند، همچنین هزینه‌های مربوط به جرم شامل آسیب‌های بدنی، هزینه‌های درمان و بستری ناشی از جرم، ضررهای اقتصادی ناشی از عدم‌حضور قربانی در محل کار، هزینه‌های مشاوره و غیره و هزینه‌های مربوط به کشف جرم مبلغی بیش از 35میلیارد دلار برآورد شد و این درحالی بود که کشور مذکور با سرمایه‌گذاری‌ای بالغ بر یک میلیارد دلار توانست ضمن کاهش زمان حل پرونده‌های جنایی، حفظ امنیت اجتماع و پیشگیری از ایراد آسیب به شهروندان، سودی 3500درصدی را از محل سرمایه‌گذاری در تشکیل و توسعه بانک هویت ژنتیک کسب کند.
تشخیص هویت مجرمین با استفاده از داده‌های ژنتیک بستگان فرد، یکی دیگر از مزایای بهره‌گیری از بانک هویت ژنتیک به شمار می‌رود. زمانی که بین پروفایل به‌دست‌آمده از نمونه صحنه جرم و اطلاعات بانک هویت ژنتیک مطابقت کاملی مشاهده نشود، می‌توان در مواردی از تطابق نسبی آن با بخشی از داده‌های ژنتیک یکی از نمونه‌دهندگان پیشین پی به هویت فرد مجرم برد؛ فرایندی که پزشکی قانونی انگلستان از آن در قالب فرایند جست‌وجوی خانوادگی برای یافتن بستگان احتمالی فرد مظنون بهره می‌برد.
از مزیت‌های دیگر این طرح می‌توان به پیشگیری از فجایع بعد از جرم مانند قتل شاهدین و برهم‌زدن صحنه جرم مانند سوزاندن صحنه اشاره کرد. حذف مظنونین بی‌گناه، پیشگیری از وقوع جرم، برقراری ارتباط بین صحنه‌های جرم مختلف و کشف جرائم زنجیره‌ای و درنهایت افزایش امنیت اجتماعی از دیگر مزایای اجرای این طرح است.
