افزایش چشمگیر جمعیت سالمندان طبعاً باعث تمرکز بیش از پیش شاخه‌های گوناگون علوم پزشکی بر مباحث مربوط به بهداشت و درمان سالمندان شده است که یکی از این شاخه‌های تخصصی مربوط به علوم دندانپزشکی است.
با علم به توجه روزافزون به بخش دندانپزشکی سالمندان و توصیه‌های سازمان بهداشت جهانی در این زمینه، دکتر پارسا آتش رزم متخصص پروتزهای دندانی، دانشیار و مدیر گروه بخش پروتز متحرک دانشکده دندانپزشکی دانشگاه آزاد پاسخگوی سؤالات ما است.
- آقای دکتر، از تعریف سالمندی شروع کنیم تا برسیم به بهداشت دهان و دندان در این دوره.
من تعریف سازمان بهداشت جهانی را عرض می‌کنم. سالمندان طبق تعریف این سازمان به کلیه افرادی گفته می‌شود که سن آنها بالای 65 سال باشد. سالمندان بر مبنای ویژگی و توانایی فیزیکی به سه دسته تقسیم می‌شوند. دسته اول سالمندان مستقل هستند، یعنی افرادی که می‌توانند امور جاری و روزمره خود را بدون کمک کسی اداره کنند و برای رفع و رجوع مسایل شخصی خود نیازی به افراد دیگر ندارند.
به دسته دوم سالمندان نیمه مستقل می‌گویند که برای انجام برخی کارهای خود به کمک افراد دیگر نیاز دارند. بیشترین مشکلات پزشکی به دسته سوم یا سالمندان وابسته مربوط می‌شود که معمولاً یا در منزل فرزندان و اقوام یا در خانه سالمندان زندگی می‌کنند و برای تمام امورات خود وابسته به افراد دیگر هستند.
- جمعیت سالمندان در سطح دنیا در حال افزایش است. دلیل اصلی این مسئله هم افزایش امید به زندگی است.یا خیر؟
بله. اگر ما از قرن بیستم به بعد را بررسی کنیم می‌بینیم که حفاظت از منابع آب در برابر بیماری‌های منتقله از آب،کنترل بیماری‌های عفونی و استفاده از آنتی بیوتیک‌ها، کنترل نسبی بیماری‌های قلبی و بالا بردن سطح آگاهی افراد عوامل مهمی در افزایش طول عمر مردم دنیا بوده است.
- اما ظاهراً بحث مراقبت‌های بهداشتی سالمندان مثل مراقبت‌های کودکان و مادران باردار باید مقوله پرهزینه‌ای باشد.
به مراتب پرهزینه‌تر است! در کشورهای توسعه یافته این هزینه 5 برابر هزینه گروه کودکان و نوزادان است! سالمندان ویزیت‌های پزشکی زیادی دارند اما با افزایش سن ویزیت‌های دندانپزشکی شان کاهش می‌یابد.
- چرا؟
دلیل عمده بی‌دندانی است. درست است که با پیشرفت علوم دندانپزشکی و بالا رفتن سطح فرهنگ بی‌دندانی کاهش پیدا کرده اما متأسفانه در جوامعی مثل جامعه ما رقم بی‌دندانی همچنان بسیار بالاست.
نگرش خود سالمند و اطرافیان او هم اهمیت فراوانی دارد که به محض بروز مشکل، دندان را می‌کشند و زمانی به فکر جایگزینی آنها می‌افتند که دیگر دندانی باقی نمانده و استخوان فک هم به‌شدت تحلیل رفته است. در چنین شرایطی پروتز خوبی هم نمی‌توان برای بیمار تهیه کرد.
- و در این شرایط رژیم غذایی بیمار هم تحت تأثیر قرار می گیرد...
کاملاً درست است. متأسفانه در سالمندان به‌دلیل کاهش تعداد دندان‌ها و اینکه اغلب آنها از دست دندان کامل یا پلاک‌های پارسیل استفاده می‌کنند کارآیی جویدن کمابیش کاهش می‌یابد. در نتیجه آنها به‌سمت غذاهایی گرایش می‌یابند که سریع‌تر جویده و هضم شود.
- یعنی غذاهای نرم و شیرین که کالری مورد نیاز را تأمین کند...
دقیقاً. این غذاها باعث افزایش پوسیدگی دندان‌های باقیمانده می‌شوند مضاف بر اینکه ارزش غذایی بالایی ندارند. در نتیجه برای حفظ سلامت عمومی بدن باید سلامت دهان و دندان تأمین شود تا بیمار بتواند تغذیه مناسبی داشته باشد. باز هم تکرار می‌کنم که یکی از اصلی‌ترین مشکلات ما برای درمان سالمندان نگرش غلط خود بیماران و اطرافیان آنهاست.
آنها فکر می‌کنند مثلاً کم دندانی و بی دندانی جزیی از مقوله افزایش سن است که باید این تفکر غلط تصحیح شود. نکته دیگر گوشه‌گیری و افسردگی افراد سالمند است که باعث می‌شود به وضعیت بهداشت دهان توجه کمتری شود.
- خشکی دهان ناراحتی بسیار شایعی است. چرا این مشکل این‌قدر در بین سالمندان رایج است؟
خشکی دهان دلایل زیادی دارد، اما مهمترین دلیل آن داروهای فراوانی است که سالمندان مصرف می‌کنند که به‌دلیل مشکلات متعدد سیستمیک در آنهاست. جدا از پوسیدگی‌های ریشه، خشکی دهان باعث اختلال در حس چشایی می‌شود.
این اختلال چشایی و عدم درک مزه‌ها فرد را نسبت به غذاخوردن و رعایت بهداشت دهان بی علاقه می‌کند. در نتیجه سلامت عمومی بدن به‌دلیل تغذیه ناکافی دچار اشکال می‌شود.
- سؤالی که اغلب سالمندان با آن روبرو هستند بحث نگهداری از دندان‌های مصنوعی است.
سالمندان مستقل با پروتز کامل باید حتماً شب‌ها پروتز را از دهان خود خارج کنند. پروتز را باید حتماً با مسواک‌های مخصوص روی دست تمیز کنند. قرص‌های خاصی برای تمیز کردن پروتز وجود دارد که تأکید می‌کنم باید فقط در آب سرد یا ولرم حل شوند نه آب گرم چون استفاده از آب گرم باعث تغییر رنگ پروتز می‌شود.
استفاده از دهانشویه‌های ضد میکروبی هم در این بیماران نیز توصیه می‌شود.در این افراد به‌دلیل آرتریت انگشتان بطور کامل جمع نمی‌شود. بنابراین گرفتن پروتز در یک دست و مسواک زدن با دست دیگر دشوار خواهد بود. می‌توان از مسواک‌های خاصی استفاده کرد که در انتهای دسته آنها یک برجستگی به اندازه یک توپ کوچک پلاستیکی تعبیه شده که بیمار راحت‌تر می‌تواند مسواک را در دست گرفته و مسواک بزند.
- در مورد سالمندان وابسته و نیمه مستقل بهداشت دهان و دندان از جمله مسائلی است که عمدتاً فراموش می‌شود چون کسی که برای انجام کارهای خود دچار مشکل شده بعید است که به بهداشت دهان خود اهمیتی بدهد یا اصلاً توان رعایت آن‌را داشته باشد.
متأسفانه صحیح است. در این گروه‌ها مراقبت و رعایت بهداشت دهان و دندان به اطرافیان برمی‌گردد.متأسفانه تحقیقات از خانه‌های سالمندان حتی در کشورهای پیشرفته از وضعیت ناخوشایند بهداشت دهان و دندان بیماران حکایت دارد.
- و چه راهکاری برای بهبود این وضعیت پیشنهاد می‌کنید؟
بالا بردن انگیزه مراقبین این سالمندان اهمیت فراوانی دارد.نکته مهم دیگر ویزیت‌های منظم دندانپزشکی 2 الی 4 بار در طول سال است.طبعاً سالمندی که خودش توان مراجعه ندارد باید توسط اطرافیان به نزد دندانپزشک آورده شود یا اینکه در خانه‌های سالمندان یک واحد مجهز دندانپزشکی وجود داشته باشد تا دست کم درمان‌های جرم‌گیری و ترمیمی در دسترس این افراد باشد.
- آیا منع درمانی خاصی برای سالمندان وجود دارد؟
در مورد سالمندان مستقل درمان‌ها مشابه افراد غیر سالمند طراحی می شود....
- یعنی برحسب وضعیت فیزیکی طرح درمان متفاوت می‌شود؟
دقیقاً چون امکان رعایت بهداشت در گروه وابسته و نیمه مستقل وجود ندارد.مثلاً برای فردی که در یک خانه سالمندان زندگی می‌کند و دندان درد دارد شما نمی‌توانید درمان‌های پیچیده اندو، جراحی افزایش طول تاج و پست و کور و کراون را برای او انجام دهید، چون نه تحمل این همه رفت و آمد و درمان‌های سنگین را دارد نه شاید به لحاظ روحی و جسمی قادر به رعایت بهداشت باشد. بنابراین بهتر است این دندان کشیده شود و به‌جای آن از پروتزهای پارسیل ترنزیشنال(انتقالی) استفاده کنیم.
- آیا سالمندانی که دچار بی دندانی کامل یا نسبی هستند می‌توانند کاندیدای مناسبی برای ایمپلنت باشند؟
همانطور که می‌دانید ایمپلنت راه‌حلی برای جلوگیری از پیامدهای بی‌دندانی است. پیامدهایی از قبیل درهم ریختگی دندان‌های دیگر، تحلیل استخوان فک و کاهش توانایی جویدن و..؛ درمان ایمپلنت برای سالمند جایگاه مهمی دارد اما باید توجه کرد در سالمندان اغلب بیماری‌های سیستمیک متعددی نظیر دیابت، بیماری‌های قلبی عروقی، افسردگی، آلزایمر و... به چشم می‌خورد. این بیماران اصلاً تحمل چنین درمان سنگینی را ندارند.
- و نکته آخر ؟
نکته‌ای مهمتر از تمام بحث‌هایی که مطرح شد بحث ایجاد انگیزه در سالمندان است. با افزایش انگیزه و ارتقای سلامت دهان بیمار بهتر غذا می‌خورد. با بهبود تغذیه وضعیت عمومی بدن بهبود می‌یابد و بیمار شاداب‌تر و سرحال‌تر می‌شود. در نتیجه گوشه‌گیری و افسردگی کاهش می‌یابد و سالمند می‌تواند بیش از پیش در فعالیت‌های اجتماعی شرکت کند.
در نتیجه امید به به زندگی افزایش می‌یابد و به تبع آن فرد بیشتر به سلامت و بهداشت خود اهمیت می‌دهد. همانطور که می‌بینید این وضعیت یک چرخه است و باید تقویت شود.
