ملاّی مولف و مبتکر

همشهری آنلاین_حسن حسن‌زاد:ییلاقی پر از باغ‌های سرسبز که علاوه بر سکونت و کشت و زرع اهالی بومی‌آبادی، به دلیل دسترسی مناسب به جاده شمیران، ییلاق رجال و چهره‌های مشهور دوره قاجار به حساب می‌آمد. یکی از چهره‌های برجسته آن روزگار که امروز نامش بر سردر یکی از مساجد قدیمی محله دیده می‌شود «حاج شیخ علی شریعتمدار» بود؛ روحانی برجسته عهد ناصری و فرزند یکی از علمای برجسته آن دوران که علاوه بر تألیفات ده‌ها جلد کتاب به واسطه اختراعات و ابتکاراتش به شهرت رسیده بود.

در این گزارش سری به مسجد کوچک «حاج شیخ علی» زدیم و در گفت‌وگو با «علیرضا زمانی» تهران‌شناس، تاریخچه این مسجد و روایت‌هایی که از اختراعات و ابتکارات حاج شیخ علی شریعتمدار بر سر زبان‌ها افتاده بود را مرور کردیم.   

آبادی دزاشیب محل سکونت چهره‌های برجسته‌ دوران قاجار بود که با وجود گذشت بیش از یک قرن از آن روزگار هنوز هم نام برخی از آن چهره‌های شاخص روی بناهای تاریخی به جا مانده از آن دوران دیده می‌شود. برای دسترسی به یکی از نمادهای هویتی این محله باید از خیابان شهید رحیمی بگذریم.

گذر از مقابل آپارتمان‌های نوساز و غول‌های سنگی که جایگزین بناهای قدیمی‌آبادی دزاشیب شده‌اند، ما را به سردر یکی از مساجد کوچک شمیران می‌رساند. مسجد «حاج شیخ علی» در کنار مسجد «عمو رمضان» و مسجد «حر بن ریاحی» محله امامزاده قاسم(ع) یکی از مساجد کوچک شمیران محسوب می‌شود؛ مسجدی با حدود ۶۰‌مترمربع مساحت اما با قصه‌ها و ماجراهایی شنیدنی که هنوز هم با گذشت حدود ۲ قرن از زمان ساخت آن، ورد زبان اهالی و موسفیدان دزاشیب است.

زمانی از دلیل ساخت این مساجد کوچک می‌گوید: «روزگاری که شمیران از زمین‌های کشاورزی و باغ‌های پربرکت پر بود نمازخانه‌ها و اتاقک‌های کاهگلی کوچکی در نزدیکی زمین‌های کشاورزی ساخته می‌شد تا کشاورزان از انجام فرایض دینی باز نمانند. نمونه‌های این مساجد هنوز هم در شمیران وجود دارد.» قصه ساخت مسجد آقا شیخ علی کمی متفاوت است. زمانی ادامه می‌دهد: «حاج شیخ علی شریعتمدار فرزند ملا جعفر استرآبادی یکی از علمای برجسته دوران ناصرالدین شاه بود که حدود ۲ قرن پیش این مسجد کوچک را در دزاشیب بنا کرد. حاج شیخ علی هم که خود به یکی از علمای برجسته آن روزگار تبدیل شد، باغ بزرگی در دزاشیب داشت. او در گوشه‌ای از این باغ، اتاقکی خشت و گلی ساخت تا باغبان‌ها در آن نماز بخوانند.»

• بازسازی مسجد در دهه ۷۰

سردر و نمای خارجی این مسجد کوچک شباهتی به آن بنای اولیه ندارد. نام مسجد شیخ علی روی کاشی‌های آبی‌رنگ حک شده و نمای این مسجد کوچک خبر از بازسازی آن طی دهه‌های اخیر می‌دهد. زمانی می‌گوید: «دزاشیب هم مثل دیگرآبادی‌های کهن شمیران از توسعه ساخت‌وسازها و تغییر بافت روستایی در امان نماند. در دهه ۳۰ و همزمان با گسترش ساخت‌وسازها به تدریج زمین‌های کشاورزی و خانه‌های روستایی این محدوده هم جای خود را به خانه‌های نونوار شهری دادند.

با وجود این، بنای خشت و گلی مسجد شیخ علی که تا آن دهه همچنان یک اتاقک و نمازخانه کوچک بود در میان خانه‌های اطرافش حفظ شد و کم و بیش برای انجام فرایض دینی مورد استفاده اهالی قرار می‌گرفت.» زمانی از بازسازی بنای اولیه مسجد می‌گوید: «مسجد شیخ علی که یکی از مساجد قدیمی دزاشیب به شمار می‌رود در آغاز دهه ۷۰ به همت اهالی این محله بازسازی شد و اکنون جای آن بنای خشت و گلی قدیمی را یک مسجد کوچک ۶۰‌مترمربعی گرفته که البته مثل دیگر مساجد کوچک تهران، شباهتی با نمای آشنای دیگر مساجد ندارد.»

• ساعتی که مچ دزدها را می‌گرفت

اهالی و موسفیدان دزاشیب به احترام حاج شیخ علی شریعتمدار نام «آقا شیخ علی» را برای این مسجد کوچک انتخاب کردند. نام شیخ علی برای اهالی دزاشیب با اختراعات جالب و نوآورانه این روحانی مخترع گره خورده است. روایت‌های جالب و شنیدنی اختراعات و ذکاوت این عالم دینی مثل بنای ماندگارش در محله دزاشیب به یادگار باقی مانده است.

زمانی می‌گوید: «شیخ علی شریعتمدار علاوه بر حدود ۷۰ اثر تألیفی، ابتکارات و اختراعاتی داشت که در زمان خود زبانزد شد. شیخ علی از همان نوجوانی به کسب علوم دینی رو آورد و پس از فوت پدرش حاج ملاجعفر استرآبادی که امام جماعت مسجدی در سنگلج بود، برای تحصیل به عتبات عالیات رفت. او پس از کسب درجات عالی علوم دینی دوباره به تهران برگشت و به تألیف کتاب پرداخت. شیخ علی به یکی از علمای برجسته دوران ناصرالدین‌شاه تبدیل شد و درآبادی دزاشیب باغی خرید تا تابستان‌ها جایی برای اقامت در شمیران داشته باشد.»

روحانی برجسته دوران ناصری علاوه بر بهره‌اش در علوم دینی اختراعات جالبی هم داشت. زمانی ادامه می‌دهد: «هوش و ذکاوت بالای شیخ علی شریعتمدار زمینه‌ساز ساخت چند اختراع جالب شد. یکی از آن اختراعات، ساعتی بود که میان اهالی دزاشیب به ساعت شب‌کوک معروف شد. ساعتی که به‌عنوان دزدگیر عمل می‌کرد. معروف است این ساعت به گونه‌ای طراحی شده بود که پس از ورود دزد به محوطه باغ با تولید صدا همه اهل خانه و خدمه را باخبر می‌کرد.» 

• تفنگی که ناصرالدین‌شاه را شگفت‌زده کرد

از میان اختراعات جالب شیخ علی، ساخت یک تفنگ ته‌پر ابداعی سرآمد بود که آوازه‌اش به ناصرالدین‌شاه هم رسید. زمانی می‌گوید: «شیخ علی شریعتمدار تفنگی ته‌پر ساخت که در روایات شفاهی ساکنان دزاشیب از آن سخن به میان آمده است. این روایت بعدها به برخی منابع مکتوب هم راه پیدا کرد و به‌عنوان یکی از اختراعات جالب شیخ علی در این منابع ثبت شد.

گفته می‌شود وقتی شیخ علی از این تفنگ ته‌پر در حضور ناصرالدین شاه استفاده کرد و شاه قاجار با طرز کار تفنگ آشنا شد، با شگفتی به حاضران در جمع گفت: این آقا از ابوعلی سینا هم‌گذرانیده است.» شیخ علی ایده‌های دیگری هم برای ساخت ابزار و تجهیزات ابداعی داشت که البته تنها در حد ایده باقی ماند. زمانی ادامه می‌دهد: «می‌گویند شیخ علی شریعتمدار ایده‌های جالب دیگری هم داشت.

او گفته بود اگر امکانات لازم در اختیارش قرار بگیرد می‌تواند با یک طناب ۲۵ ذرعی از چاهی به عمق ۵۰ ذرع با سطل آب بکشد. همچنین ادعا کرده بود در صورت داشتن امکانات می‌تواند آب تهران را به ارتفاعات توچال ببرد و یخ آن را به تهران برگرداند یا برای چرخش پره‌های آسیاب آبی نیاز به آب جاری رودخانه ندارد و می‌تواند با ساخت یک چرخه بسته، آب را دوباره برای چرخاندن پره‌های آسیاب برگرداند.»