محمدرضا شاه که از گسترش نهضت مذهبی و انتشار وسیع اعلامیه ها و نوارهای سخنرانی امام خمینی و استقبال روزافزون مردم، به شدت خشمگین و نگران بود، دستور داد تا به مناسبت 17 دی 1356 سالروز کشف حجاب رضاخانی، مقاله ای سراسر توهین به ساحت مرجع تقلید عالم تشیع- امام خمینی- در روزنامه اطلاعات نوشته شود و در آن « به بهانه سالروز کشف حجاب ، جملات جسارت آمیزی نسبت به روحانیون به ویژه شخص امام خمینی (ره) به عنوان مخالفان ترقی و پیشرفت و مرتجعینی که نباید مجال ابراز وجود و عقیده پیدا کنند نوشته شد.»
در واقع هدف این بود که چنین القا کنند که نظریات امام خمینی در مورد دربار و طاغوت، نظرات فردی ایشان و ناشی از اغراض شخصی و حب شهرت است و سایر علما با آن موافق نیستند.
پس از انتشار این مقاله و از بعد از ظهر همان روز، شهر قم حالتی غیر عادی به خود گرفت، 19دیماه طلاب و مردم با تشکیل اجتماع بزرگی، تظاهرات و راهپیمایی خود را آرام به سوی منازل مراجع وقت آغاز کردند و با تجمع در مقابل منازل ایشان با دادن شعارهایی به حمایت از امام خمینی(ره)پرداختند و از آنها خواستند تا در برابر این اهانت آشکار عکس‌العمل نشان دهند.
گرچه تظاهرات مردم در کمال آرامش صورت گرفت، اما ماموران مسلح به سمت هزاران تظاهر کننده آتش گشودند و دهها نفر را شهید و صدها نفر را مجروح کردند.
با این قیام مردم قم آتش انقلاب اسلامی برافروخته شد و برق آسا به دیگر شهرها سرایت کرد و سرانجام منجر به پیروزی انقلاب اسلامی شد.
موضع امام (ره) پس از جنایت رژیم پهلوی
امام خمینی که در این زمان و در تبعید به سر می برد در اولین موضع گیری در زمینه قیام 19 دی 1356، طی سخنرانی تند و هوشیارانه در مسجد شیخ انصاری نجف اشرف، به شخص شاه و رژیم سلطنتی پهلوی و اعمال و اقدامات ضد دینی – ضد اسلامی و سیاست های مخرب آن حمله کرد و برای چندمین بار شخص شاه را کانون توطئه و مسئول اصلی تمام جنایات معرفی کرد.
امام در این موضع گیری به طور مفصل اعمال خائنانه رژیم سلطنتی پهلوی را شرح داد و اوضاع محنت بار حاکم بر ارتش، دانشگاه و مجلس را برشمرد و در خاتمه، مردم مبارز و انقلابی ایران را به حفظ هوشیاری و بیداری و گروه های انقلابی را به وحدت و مقاومت در برابر اعمال ضد اسلامی – ضد انسانی حکومت پهلوی دعوت کرد:« ملت ایران را باید ما از آن تشکر کنیم. ملت بیداری است، ملت هوشیار و مقاومی است در مقابل ظلم. در عین حال که این همه ظلم می بیند، این همه کشته می دهد، در عین حال مقاومت می کند، ایستادگی می کند، و این ایستادگی به نتیجه خواهد رسید.»
امام با برشمردن سیاست های ضد اسلامی- ضد انسانی رژیم پهلوی، به ملت ایران و مبارزان انقلابی اعلام کردند که باید هدف را تا سقوط سلطنت پهلوی دنبال کنند:« به ملت شریف ایران مژده می دهم که رژیم جابرانه شاه، نفس های آخرش را می کشد، و این قتل عام های بی ر حمانه، نشانه وحشتزدگی و حرکاتی مذبوحانه است.»
مسعود رضایی، پژوهشگر دفترمطالعات و تدوین تاریخ ایران در گفت و گو با همشهری قیام 19دی ماه سال 1356در قم را سر آغاز حرکتهای فراگیر انقلابی در سراسر ایران دانست.
- عامل اصلی قیام 19دی ماه سال 1356قم چه بود؟
حرکت مردم قم در 19دی ماه 1356 مبتنی بر فرهنگ و اعتقادات اسلامی بود که در ایران نهادینه شده یود و در عمق دلهای ایرانیان جای داشت.
مردم در طول رژیم پهلوی به این نتیجه رسیده بودند که پهلوی ها در جهت مخالفت با اسلام حرکت می کنند، لذا نگاهی منفی نسبت به پهلوی ها به وجود آمد.
از سوی دیگر مردم با روحانیت به عنوان مبلغان فرهنگ و دین اسلام پیوند قوی داشتند که در راس آنها مراجع تقلید قرار داشته که مردم نسبت به آنان ارادت قلبی داشتند.
حکومت پهلوی در طول حکومتش بعد از کودتای 28مرداد اتکای کاملی به آمریکا پیدا کرده بود و در چارچوب سیاستهای آمریکا پیش میرفت؛ آمریکا به طریق اولی خواستار اسلام زدایی بود و مردم پیوند محمدرضا و آمریکا را درک می کردند، هرچند نوعی سکوت حاکم بود ولی مردم به لایه های حکومت و عملکردهای آن توجه داشتند و آن مسائل در حافظه تاریخی ملت ثبت می شد.
- 15خرداد یکی از مراحل بروز و ظهور اعتراضات مردمی علیه سیاستهای رژیم پهلوی بود؛ تجربه های 15خرداد برای مردم مسلمان ایران و رژیم پهلوی چه بود؟
در سال 42واقعه 15خرداد به وجود آمد که مخالفت امام خمینی(ره) با عملکردهای ضد اسلامی و وابسته سلطنت پهلوی بود. رژیم توانست با سرکوب شدید تظاهرات مردم ظاهرا بر قیام مردمی فائق بیاید؛ در سال 43 امام خمینی(ره) را به ترکیه و عراق تبعید کردند و ظاهر این بود که رژیم به توفیق دست یافته و توانسته است یکی از مخالفان خود را از جلوی راه بردارد و پهلوی به ظاهر مسائل در آن دوره دلخوش بود.
امام خمینی(ره) در این دوره بنا را بر آگاهی بخشی جامعه گذاشته بودند؛ تجربه سالهای 42 و 43 این را اثبات کرده بود که اگر آگاهی های دینی و سیاسی جامعه به سطح بالایی برسد زمینه های حرکت همه جانبه علیه رژیم ضد اسلامی فراهم می شود.
امام(ره) از طریق شبکه روحانیون که عمدتا شاگردان ایشان بودند این آگاهی را به جامعه منتقل کردند و روحیه انقلابی و اسلامی مردم را رشد دادند؛ این مسئله ادامه داشت تا زمانی که کارتر به ایران سفر کرد.
- چه اتفاقاتی منجر به ایجاد پتانسیل حرکت عمومی در ایران علیه رژیم شاه و چه مسائلی باعث عملکرد رژیم پهلوی شد؟
در سال 56 دو اتفاق که در نوع خودش تاثیرگذار بود شرایط را تغییر داد؛ درگذشت دکتر علی شریعتی که در خرداد 56 صورت گرفت و رحلت حاج آقا مصطفی خمینی که در آبان همین سال رخ داد.
به خصوص پس از رحلت حاج آقا مصطفی خمینی مجالس ختمی برای ایشان برگزار می شود که ضمن تجلیل شخصیت ایشان ابراز ارادت به مرجع عالیقدر تبعید شده امام خمینی بود که به نجف تبعید شده بودند.
بروز این رفتارها و حرکت ها باعث می شود پهلوی در صدد پاسخگویی برآید.
این در حالی است که رژیم شاه به شدت احساس امنیت و غرور می کند و اینکه توانسته است تمام حرکت های مخالف خود را سرکوب و ساکت کرده و به خاموشی کند.
- ژانویه سال 1356 برای محمدرضا پهلوی خاطره انگیز و رویایی بود..
بله. جیمی کارتر رییس جمهوروقت آمریکا درشب اول ژانویه 1978 که مصادف با 11دیماه 1356 بود به ایران آمد و جشن شب اول ژانویه اش را در ایران برگزار کرد؛ نکته مهم این جشن اعلام حمایت کارتر از شاه بود.
ویلیام سالیوان در خاطراتش نقل می کند که ما نطقی برای کارتر در آن شب تهیه کرده بودیم که در سر میز شام باید بنا به رسم دیپلماتیک خوانده می شد و نطقی معمولی و تشریفاتی بود، ولی یکباره دیدیم کارتر نطق رسمی را کنار گذاشت و شروع کرد خودش صحبت کردن و چنان تعریف و تمجیدی از شاه و رژیم پهلوی کرد که ما را در حیرت فرو برد؛ همان جمله معروف که ایران جزیره ثبات و شخص محمدرضا از جمله خردمندارین و بارزترین رهبران است که در حال حاضر در جهان وجود دارد.
این تعریف و تمجید رییس جمهورآمریکا ازمحمدرضا پهلوی باعث دلگرمی و غرور شد تا جایی که رژیم پهلوی به قول و خیال خودش در صدد پاسخگویی محکم به حرکتهای اسلامی و انقلابی که تحت عنوان مراسم ختم حاج آقا مصطفی برگزار می شد برآمد.
- جرقه قیام 19دی چگونه زده شد؟
در سالروز واقعه کشف حجاب که در 17دی ماه 1314 توسط رضا شاه انجام شد مقاله ای با امضای احمد رشیدی مطلق در روزنامه اطلاعات چاپ می شود که در آن به امام خمینی(ره) توهین شده بود و هدف از انتشار آن این بود که قدرت نمایی در برابر نیروهای مسلمان شود و به تخریب شخصیت امام بپردازد.
این مسئله باعث می شود که رژیم پهلوی به اشتباه بزرگی دست بزند و البته خودش نیز به این اشتباه پی نبرد چرا که اقدام رژیم شاه مثل کبریت انداختن در انبار باروت بود.
پهلوی به اشتباه فکر می کرد توانسته همه حرکت ها را خاموش کند و در جهت اسلام زدایی حرکت کند اما واقعه 19دی نشان داد اینها همه خیالات رژیم شاه بوده است.
اشتباه دوم سرکوب شدید تظاهرات مردم قم بود؛ سران پهلوی بر اساس تجربه واقعه 15خرداد دست به چنین اقدامی زدند؛ در 15خرداد بنا به شرایط زمانی، رژیم پهلوی توانست حرکت مردم را ظاهرا سرکوب کند و این تصور را داشت که می تواند در 19دی ماه 1356 نیز با سرکوبی شدید، سریع و قاطع پرونده اسلام گرایی، انقلاب و امام خمینی را ببندد.
- در 15سال پس از 15خرداد در ایران چه رخ داده بود؟
جامعه ایران در طول 15 سال به ماهیت رژیم پهلوی هم به لحاظ حرکتهای ضد اسلامی و وابستگی شدید به آمریکا پی برده بود، رویکردی که هویت ملی و دینی ایرانیان را در معرض خطر قرار داده و در همین زمان حکومت شاه توانست با اقدامش بغضی را که در گلوی مردم گیر کرده بود بترکاند.
در 19دی ماه با کشتار مردم قم انرژی بالقوه نهفته در میان مردم به فعلیت رسید و آزاد شد.
مفهوم شهادت در محور حرکتی که آغازشده بود قرار گرفت و انرژی لازم را به مردم داد.
اگر رژیم شاه اعلام کرد تعدادی آشوبگر و عوامل خارجی را در فم سرکوب کرده است اما از تمامی کشته شدگان به عنوان شهید تجلیل شد و مفهوم شهادت در جامعه جایگاه عینی یافت.
بعد از این ماجرا رژیم نتوانست به عمق مسائل سیاسی و دینی در جامعه پی ببرد و به زعم خودش تعدادی اخلالگر را کشته بود ولی مردم تجلیل از شهیدان را به صورتی شایسته برگزار می کردند.
- برگزاری مراسم اربعین یا همان چهلم پس از19دی ماه در کشور فراگیر می شود، این فرهنگ به چه علت استمرار یافت؟
در فرهنگ اسلامی بزرگداشت چهلمین روز شهادت جایگاه ویژه ای دارد و شناخته شده است و مهمترین مصداق آن اربعین حسینی است که در کشورمان گرامی داشته می شود و مردم با آن خوگرفته و رشد کرده اند. اما این بار اربعین تعدادی شهید که پیروان امام حسین(ع) بودند باید برگزار می شد.
همبستگی ملی بر اساس هویت دینی در اینجا شکل می گیرد؛ در محدوده جغرافیایی ایران که اقوام مختلف با فرهنگهای گوناگون زندگی می کنند اسلام توانسته است مهمترین عامل وحدت ایرانیان از هر قوم و نژادی شود و هویت کشور را حفظ کند.
بنابراین بزرگداشت اربعین شهدای19 دی قم در تبریز گرفته می شود، تظاهرات برگزار شده و روحانیون مسائل سیاسی روز را شرح می دهند.
اما رژیم همچنان در حال سرکوب است و فکر می کند می‌تواند این مسئله را فیصله دهد، به جای اینکه در چهلم شهدای قم به ابراز تاسف و پشیمانی بپردازد بر اساس غرور، تکبر و برداشت اشتباه از موقعیت خود ، اسلام و امام خمینی(ره) مجددا دست به سرکوب می زند و سعی می کند این حرکت را خاموش کند لذا موجب شعله ور شدن آتش خشم ملت می شود و جامعه در انتظار اربعین شهدای تبریز می ماند و این بار در یزد برگزار می شود و رژیم پهلوی باز مرتکب اشتباه می شود.
- حرکتهای مردی و تظاهرات ها بر اساس اربعین تا چه زمانی ادامه پیدا می کند؟
از اربعین تبریز و یزد به بعد است که تظاهرات از حالت اربعینی درآمده و مردم بر اساس علقه هایی که نسبت به شهدا یافته اند دست به تظاهرات می زنند که در تمام شهرها، شهرستانها و حتی روستاها گسترش می یابد اما پاسخگویی رژیم شاه سیاست مشت آهنین و سرکوب است.
البته همانطور که تاریخ نشان داده است این رویه به همبستگی منسجم تر ایرانیان منجر می شود و وقتی تمام شهرهای کشور درگیر این نهضت انقلابی می شود سیاست آمریکا و شاه هم ناکار آمد می شود.
- در زمینه بررسی انقلاب اسلامی قدری مرکززده و پایتخت پژوه درباره رویدادهای انقلاب نشده ایم، آیا در مطالعات و بررسی های پیرامون انقلاب اسلامی به حرکتهای انقلابی در شهرهای دیگر هم پرداخته شده است؟
در این زمینه کارهایی انجام شده و کتابهایی درباره تظاهرات مردم در شهرهای مختلف در سالهای 56 و 57 نوشته شده است به طور مثال انقلاب اسلامی در کاشان، مشهد و... اما در عین حال عمده توجه به تهران و پایتخت بوده است.
به هر حال تظاهرت در پایتخت و کثرت مردم در آن از اهمیت ویژه ای برخوردار بود، اما جا دارد همانطور که در مورد تهران بسیاری از مسائل بیان شده است هم اکنون به شهرها، شهرستانها و حتی روستاها نیز پرداخته شود و فرهنگ مردم در آن زمان حتی در روستاها نیز مورد بررسی قرار گیرد تا مشخص شود اسلام از چه قابلیت بالایی در همبستگی ملی برخوردار است.
در حالی که وسایل ارتباط جمعی گسترده ای در آن زمان وجود نداشت ولی در همان شرایط، اسلام به عنوان فرهنگ حاکم بر کشور در آمده بود و همزمان با پایتخت در تمام شهرهای کشور مردم یک حرف را می زدند.
باید ابعاد و ریشه های انقلاب اسلامی در شهرها و روستاها مشخص شود و نقش انقلاب اسلامی در همبستگی ایرانیان معلوم گردد و اینکه چه کنیم که در حال حاظر این وضعیت حفظ شده و هر روز بر استحکام و انسجام ملی ایرانیان افزوده شود.
