در منابع تاریخی از افرادی چون محمد حسن خان اعتماد السلطنه (وزیر انطباعات عصر ناصری) میرزا عباس خان مهندس(رئیس اداره احتساب دوره ناصری و مظفری)، میرزامحمد خان قاجار قوانلو و دکتر اعلم الدوله ثقفی به عنوان نخستین شهردار یا به تعبیر آن روز، رئیس بلدیه تهران نام برده شده است.
اما حقیقت امر آن است که تا پیش از دوره مشروطه و تشکیل نخستین مجلس شورای ملی چیزی به نام اداره بلدیه در ایران وجود نداشت و اداره امور شهرها و نظارت بر امر نظافت و تعیین قیمت مایحتاج عمومی توسط اداره‌ای به نام اداره احتساب صورت می‌گرفت.
بنابراین ذکر نام اعتماد السلطنه و میرزا عباس خان مهندس به عنوان نخستین شهردار تهران نادرست است.
همچنین بی‌تردید می‌توان گفت که دکتر اعلم الدوله ثقفی نیز که در سلطنت احمد شاه‌قاجار و در زمان نیابت سلطنت علیرضا خان عضدالملک در فاصله تیرماه 1288 تا شهریور 1289، به ریاست بلدیه تهران منصوب شد، به طور قطع نخستین شهردار تهران نبوده‌است.
زیرا به استناد مدارک و روزنامه های آن دوران، تهران دو سال پیش از این تاریخ و در زمان سلطنت محمدعلی شاه قاجار، یعنی از سال 1286 هجری شمسی دارای اداره بلدیه، رئیس بلدیه و انجمن بلدیه بوده‌است.
بنابراین با توجه به قراین قاطع تاریخی می‌توان گفت که نخستین شهردار تهران محمد میرزا قاجار قوانلو ملقب به کاشف السلطنه، پدر چای ایران بوده که در بعضی منابع از او با عنوان میرزا محمد خان قاجار قوانلو یاد شده‌است.
پس از صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین‌شاه قاجار در 13 مرداد 1285 ه.ش
(14 جمادی الثانی 1324 هجری قمری) و تشکیل نخستین دوره مجلس شورای ملی در مهرماه 1285 نمایندگان این مجلس نوپا و اولیای امور، تا مدت‌ها سرگرم تهیه و تصویب نظام‌نامه داخلی مجلس و نظام نامه اساسی(قانون اساسی) کشور و درگیر هرج و مرج‌های پیش‌آمده در مناطق مختلف و مواجهه با مسائل مربوط به درگذشت مظفر الدین شاه و جلوس محمد علی شاه قاجار بر تخت سلطنت بودند.
به همین خاطر، پیش نویس« قانون بلدیه» نخستین بار به 27 بهمن 1285 در دستور کار مجلس شورای ملی قرار گرفت، اما تصویب آن در پی بحران‌های داخلی و جدال مشروطه خواهان و مستبدین طولانی شد.
به همین خاطر طرح ایجاد سازمان بلدیه( شهرداری) در 29 اسفند 1285 و پیش از تصویب قانون بلدیه در مجلس شورای ملی مطرح شد.
اداره بلدیه با تصویب محمد علی شاه جزو ادارات تابعه وزارت داخله قرار گرفت و در فروردین 1286 محمد میرزا کاشف السلطنه از طرف مجلس شورای ملی مامور تاسیس اداره بلدیه شد.
قانون بلدیه پس از گذشت سه ماه و نیم از زمان قرارگرفتن در دستور کار مجلس شورای ملی در 11 خرداد 1286 (20 ربیع‌الثانی 1325 ه.ق) به تصویب نهایی رسید و پس از توشیح محمد علی شاه به ایالات و ولایات ابلاغ شد.
اما متاسفانه تحقق مهمترین بخش این قانون یعنی تشکیل انجمن‌های بلدیه که متضمن مشارکت و مداخله مردم در اداره امور شهر بود، در خود پایتخت به علت عدم شناخت و آگاهی مردم با تاخیر همراه بود.
این در حالی بود که جراید کشور از مدت‌ها قبل کار اطلاع رسانی عمومی را آغاز کرده بودند و کاشف السلطنه، رئیس بلدیه تهران، نیز که خود از تهیه‌کنندگان قانون بلدیه بود، از زمان قرار گرفتن در راس این اداره به اقدامات مشابهی در جهت آگاه کردن مردم نسبت به حقوق شهروندی‌شان دست زده بود.
اداره بلدیه در 8 تیرماه 1286 برای سومین بار طی یک ماه، در اعلانی نحوه برگزاری و زمان انتخابات انجمن بلدی را به اطلاع اهالی پایتخت رساند.
طبق این اعلان توزیع تعرفه‌های انتخاباتی در 12-8 تیرماه انجام می‌شد و در روز جمعه 13تیرماه آراء جمع‌آوری می‌شد.
اما این اداره یک روز قبل از زمان اعلام شده برای اخذ رای، اعلانی مبنی بر تغییر تاریخ از 13 تیر به 19 تیر منتشر و علت آن را هم عدم اطلاع رسانی بسیاری از مردم و کافی نبودن تعداد دارندگان تعرفه اعلام کرد.
بار دیگر در 14 تیرماه اعلانی از سوی بلدیه منتشر شد که حاکی از تغییر مجدد تاریخ انتخابات از 19 تیر به 3 مرداد بود و این بار علت آن، شکایت بعضی اشخاص از تنگی وقت اعلام شد؛ ولی این بار نیز انتخابات به تعویق افتاد.
در همین روزها کاشف‌السلطنه رئیس بلدیه به مناسبت نخستین سالروز اعطای مشروطیت مراسم آتش بازی را در میدان بهارستان در مقابل ساختمان مجلس شورای ملی تدارک دیده بود که با خبر شد عده‌ای از اراذل و اوباش هوادار مستبدین و محمد علی شاه قصد بر هم زدن مراسم را دارند و یک طاق نصرت را هم آتش زده‌اند.
به همین خاطر ترتیبی داد تا محل آتش بازی از میدان بهارستان به میدان توپخانه منتقل شود و تا سال‌ها به همین ترتیب عمل می‌شد.
بالاخره انتخابات انجمن بلدیه تهران عاقبت پس از فراز و نشیب بسیار و پس از تعویق‌های مکرر دو ماهه، در روز 17 مرداد 1286ه.ش برگزار شد.
اولین انجمن بلدیه
نخستین جلسه بلدیه تهران در روز 22 مرداد 1286 توسط حکمران وقت دارالخلافه تهران، غلامحسین خان غفاری وزیر مخصوص(امین خلوت قبلی صاحب اختیار بعدی) افتتاح شد.
در این جلسه که 26 نفر از 30 نفر اعضای منتخب حضور داشتند، پس از رای‌گیری‌های جداگانه، محمد میرزا کاشف‌السلطنه با 23 رای و میرزا باقر خان مستشار تبریزی با 12 رای و میرزا ابراهیم خان نیز با 18 رای به ترتیب به عنوان رئیس، معاون و منشی انجمن انتخاب شدند و محل جلسات انجمن دارالخلافه تهران تعیین شد.
همچنین مطابق ماده 93 قانون بلدیه، کاشف السلطنه با حفظ سمت، در ریاست بلدیه ابقاء شد.
ملاقات اعضای انجمن بلدیه با شاه
اعضای نخستین انجمن بلدیه تهران همراه با وزیر مخصوص و حکمران دارالخلافه در روز یکشنبه 25 مرداد 1286 درکاخ صاحبقرانیه حاضر شدند و ابتدا به ملاقات اتابک اعظم علی اصغر خان امین السلطان(رئیس الوزرا و وزیر داخله) رفتند.
در این ملاقات امین السلطان خطاب به اعضای انجمن بلدیه اظهار داشت:
«تا به حال مشروطیت لفظی بود و حال معنویت پیدا کرد.
امیدواریم که اقدامات منتخبان بلدیه طوری بشود که اسباب آسایش و رفاهیت عموم سکنه از هر جهت و هر بابت فراهم آید.
من هم برای پیشرفت کلیه امورات کمال مساعدت را داشته و دارم. امیدوارم اقدامات مجدانه غیرتمندانه شما رفاهیت سکنه را فراهم آورد.»منتخبان نیز پس از اظهار تشکر ابراز داشتند: «فعلا امورات به واسطه نداشتن مکان مختل است و با اکثریت آراء دارالحکومه برای مجلس بلدیه مشخص شده اما چیزی که هست باید حکومت از آنجا صرف نظر کند و کلیتا آن نقطه راجع به بلدیه باشد.»
امین السلطان در این باره و سپس اعضای انجمن به همراه وزیر مخصوص(حکمران تهران) و میرزا نصرالله خان مشیرالدوله(رئیس الوزرای سابق) در تالار بزرگ بالای سر در کاخ صاحبقرانیه به حضور محمد علی شاه رسیدند و توسط حکمران به وی معرفی شدند.
محمد علی شاه در این ملاقات در خصوص پیشرفت و اصلاح امور بلدیه و تسهیل امر معیشت سکنه پایتخت سخن گفت و بر قمیت گذاری اجناس تاکید کرد.
حسام السلطنه به نمایندگی از حاضران از شاه تشکر کرد و کاشف‌السلطنه نیز در خصوص موضوع قیمت گذاری توضیحاتی داد و ملاقات خاتمه یافت.
اقدامات نخستین شهردار
محمد میرزا کاشف السلطنه از ابتدای انتصاب به ریاست بلدیه در فروردین 1286، اقدامات ارزشمندی را صورت داد که مهمترین آنها عبارت بود از: فرهنگ‌‌سازی در بین اهالی در خصوص مسایل شهری و مشارکت در اداره‌شهر، اطلاع رسانی و برگزاری انتخابات بلدیه، تعیین اجزای اداره بلدیه، نمره‌گذاری کوچه‌ها، تامین روشنایی شهر به وسیله نفت و برق، انعقاد قرار دادها و تنظیم نظام‌نامه‌های مربوط به امر آب و پلیس، ترتیب درشکه‌های کرایه و نظافت شهر.
کاشف‌السلطنه که از رجال نیک‌نام و غیرتمند ایران بود پس از یک سال فعالیت مجدانه در بهبود شرایط پایتخت احتمالا در فروردین 1287 از ریاست بلدیه کناره‌گیری کرد و به عنوان سرکشی به مزارع چای لاهیجان عازم گیلان شد.
کاشف‌السلطنه که بود؟
محمد میرزا قاجار قوانلو ملقب به کاشف‌السلطنه فرزند اسداله میرزا نایب الایاله و نبیره فتحعلی شاه قاجار در 1 فروردین 1244 در تربت حیدریه به دنیا آمد.
هفت ساله بود که مادرش جهان آرا خانم عزیزالسلطنه را که نوه عباس میرزا نایب السلطنه بود از دست داد و پس از ازدواج مجدد پدرش، تحت تکفل دایی مادرش سلطان میرزا حسام السلطنه( فاتح هرات) قرار گرفت.
محمد میرزا 9 ساله بود که به همراه حسام السلطنه به سفر حج رفت و از آن زمان حاج محمد میرزا خوانده شد. او پس از بازگشت از این سفر وارد مدرسه دارالفنون شد و پس از فراغت از تحصیل، با عنوان منشیگری به استخدام وزارت امور خارجه درآمد.
چند سال بعد به سمت دبیر دوم سفارت ایران در پاریس به فرانسه اعزام شد. او از فرصت پیش آمده استفاده کرد و در دانشگاه سوربن ادامه تحصیل داد و در رشته حقوق و پس از آن حقوق اداری فارغ‌التحصیل شد. او در آنجا رساله‌ای راجع به راه‌آهن نوشت و از آن تاریخ خود را محمد میرزا کاشف خواند.
محمد میرزا کاشف در سال 1265 در زمان ایلچیگری نظر آقا یمین السلطنه به رتبه نایب اولی سفارت ایران در پاریس ارتقاء یافت.
اما سومین سفر ناصرالدین شاه قاجار به فرنگ در سال 1268 با وجود میل باطنی خود، به تقاضای شوهر خواهرش عبدالله خان سردار امجد یوشی و به دستور شاه به ایران بازگشت و در مسیر بازگشت نیز مترجمی دکتر فوریه طبیب مخصوص جدید شاه را بر عهده داشت و در تهران نیز مدتی در ارگ شاهی با وی هم خانه بود.
در سال 1269که ناصرالدین شاه پس از سفر فرنگ و بر اساس هوس شاهانه، مقرر کرد هیاتی از فرنگ رفتگان به سرکردگی ناصرالملک قراگزلو به ترجمه قوانین اساسی چند کشور اروپایی بپردازند تا در ایران نیز مجلس شورا تشکیل شود، محمد میرزا کاشف نیز در این هیات عضویت داشت؛ ولی پس از مدت کوتاهی موضوع تشکیل مجلس منتفی شد.
محمد میرزا قوانلو قاجار چند سال بعد در سال 1273 از طرف ابوالفتح میرزا مویدالدوله والی خراسان به نایب الحکومتی تربت حیدریه تعیین شد.
اما یک سال بعد به جرم مخالفت با شیوه‌ی استبدادی ناصرالدین شاه در اداره مملکت و انتشار شبنامه حکم دستگیری وی صادر شد. اما اندکی پیش از اجرای حکم، از موضوع اطلاع یافت و از طریق روسیه به عثمانی(ترکیه) گریخت.
او در استانبول تجارتخانه‌ای تاسیس کرد و به خرید و فروش کالاهای ایرانی مشغول شد. اما از آنجا که دولت عثمانی تقاضای استرداد وی را کرده بود، ناگزیر به فرانسه نقل مکان کرد.محمد میرزا کاشف پس از کشته شدن ناصرالدین شاه و روی کار آمدن مظفرالدین شاه قاجار، به ایران بازگشت و در سال 1277 با سمت سرکنسول ایران به هند رفت.
او در مدت اقامت سه ساله‌اش به فراگیری زراعت چای و صنعت چایسازی پرداخت و با تحمل رنج بسیار در مزارع چای کانگرا موفق به اخذ گواهینامه چایکاری شد.
او در سال 1280 در یک اقدام جالب چهار هزار گلدان نهال چای و قهوه و مقدار قابل توجهی تخم گیاهان مختلف را از دامنه‌های کوه هیمالیا با ترن به بمبئی و از آنجا با کشتی به بوشهر و از آنجا با گاری به تهران حمل کرد و همه آنها را در ارگ شاهی به مظفرالدین شاه تقدیم کرد و به پاس این خدمت به دریافت لقب کاشف السلطنه و امتیاز کشت چای در سراسر ممالک محروسه ایران نایل شد.
کاشف السلطنه در سال 1284 به عنوان شارژدافر ایران به پاریس اعزام شد و مقارن با انقلاب مشروطه ایران، به وطن مراجعت کرد و در سال 1286 از طرف مجلس شورای ملی مامور تاسیس بلدیه در تهران شد و پس از آن عضویت و ریاست انجمن بلدیه را هم عهده‌دار شد.
اولین شهردار تهران پس از یک سلسله اقدامات عمرانی و فرهنگی، پس از یک سال به دلیل عدم پیشرفت امور در شرایط آن روز، از کار کناره‌گیری کرد و پیش از کودتای محمد علی شاه و تعطیلی مشروطیت در تیرماه 1287 برای سرکشی به مزارع چای خود عازم گیلان شد.
9 سال بعد او در کابینه محمد ولی‌خان تنکابنی (سپهسالار اعظم) به سمت معاونت رئیس الوزرا منصوب شد. او در اسفند‌ماه 1307 در راه بازگشت از هند و چین که برای تهیه ماشین‌آلات چایسازی به آنجا سفر کرده بود به طرز مشکوکی توسط عمال رضا خان کشته شد.
