همشهری آنلاین – حسن حسن‌زاده: محرم که از راه می‌رسد، طنین روضه و نوحه مجالس عزاداری امام حسین(ع) در هیئات و تکایای تهران می‌پیچد. جوان‌ها شانه به شانه پیرغلامان و موسفیدان محله، پای کار می‌آیند تا مجلس روضه امام حسین(ع) چیزی کم و کسر نداشته باشد. یکی از برنامه‌های ثابت هیئات و تکایا، اطعام و پذیرایی از عزاداران است.
خواندنی‌های بیشتر را اینجا دنبال کنید
اما جالب است بدانید اگرچه نسل ما مجلس روضه و عزاداری‌های محرم را با عطر چای می‌شناسد، اما روزگاری در همین تهران به جای چای از قهوه برای پذیرایی عزاداران استفاده می‌شد. رسمی که حالا دیگر کمرنگ شده و تقریبا در تمام مجالس و هیئات، از چای برای پذیرایی استفاده می‌شود. با وجود این، هنوز هم برخی هیئات و تکایای قدیمی تهران به آن رسم قدیمی پای‌بند مانده‌اند و محرم که از راه می‌رسد، مجالس روضه را با پذیرایی قهوه برگزار می‌کنند.
پیش از اشاره به برگزاری این رسم در یکی دو هیئت و تکیه قدیمی تهران، لازم است به ماجرای ورود و کشت انبوه چای در ایران و جایگزین شدن آن با قهوه اشاره کنیم. موضوعی که باعث شد چای، جای قهوه در دورهمی ایرانی‌ها و مجالس و مراسم مذهبی را بگیرد.
«علیرضا زمانی» تهران‌شناس، در این‌باره می‌گوید: «قهوه از دیرباز نوشیدنی رایج و محبوب ایرانی‌ها بود. ابن‌سینا در فهرست نوشیدنی‌های دارویی خود از «بونو» یا همان قهوه نام برده بود و در دوران صفویه نیز نوشیدن قهوه در مجالس ایرانی‌ها بسیار رایج شد. در همین دوران مکان‌های به نام قهوه‌خانه در ایران شکل گرفت و مردم علاوه بر نوشیدن قهوه در قهوه‌خانه‌ها در مجالس و دورهمی‌های خود قهوه می‌نوشیدند. در آن دوران خبری از چای به عنوان نوشیدنی رایج نبود.»
زمانی ادامه می‌دهد: « اما از اواخر دوره قاجار و پس از آنکه کاشف‌السلطنه یکی از رجال سیاسی این دوره بانی راه‌اندازی صنعت چای در ایران شد، به تدریج این نوشیدنی، جای قهوه را در دورهمی‌های ایرانیان گرفت و در مراسم مذهبی، هیئت‌ها و تکایا هم جایگزین قهوه شد.»
وقف پذیرایی با قهوه و قلیان
اما اینکه در گذشته از قهوه برای پذیرایی از عزاداران استفاده می‌شد مستند به وقف‌نامه‌هایی است که از تکایای قدیمی تهران به جا مانده است. زمانی می‌گوید: «ردپای مستندات تاریخی این موضوع را باید در وقف‌نامه‌های به جا مانده از قدیمی‌ترین تکایای و موقوفه‌های تهران پیدا کرد. جالب اینجاست که تا پیش از دوره ناصرالدین‌شاه و حتی مظفرالدین‌شاه قاجار، در وقف‌نامه‌های باغ‌ها، خانه‌ها و اماکنی که واقف درآمد حاصل از آن را برای برگزاری مجالس عزاداری محرم وقف کرده بود، چیزی به نام پذیرایی چای وجود ندارد. در بیشتر این وقف‌نامه‌ها، واقفان به استفاده از قلیان و قهوه برای پذیرایی عزادران تاکید کرده‌اند. رسم پذیرایی از قهوه و قلیان هنوز هم در برخی تکایای قدیمی وجود دارد که یادگاری از روزگاری است که قهوه، نوشیدنی رایج میان ایرانی‌ها بود.»
از تکیه سادات اخوی‌ها تا تکیه دولت‌آباد
از آنجایی که بر اساس وقف‌نامه برخی تکایای قدیمی، به پذیرایی با قهوه تاکید شده و اجرای نیت واقف نیز لازم است، هنوز هم در برخی تکایا این رسم اجرا می‌شد. زمانی از تکیه سادات اخوی تهران می‌گوید: «اگرچه در تکیه سادات اخوی هم پذیرایی با چای در اولویت است و در واقع پذیرایی اصلی مراسم عزاداری است اما برای عمل به نیت واقف به صورت محدود از قهوه برای پذیرایی استفاده می‌شود. به جز تکیه سادات اخوی، در حسینه کاظمینی‌های دولت‌آباد هم پذیرایی با قهوه رایج است.»
عطر قهوه صدساله آقا صفا
نمونه شاخص اجرای این رسم قدیمی را باید در تکیه تجریش جست‌وجو کرد. در گوشه‌ای از آبدارخانه تکیه، قهوه‌جوش صدساله «آقاصفا» هر محرم که از راه می‌رسد از گنجه بیرون می‌آید. در ۲ سال گذشته به دلیل شیوع کرونا، برگزاری مراسم عزاداری تحت الشعاع قرار گرفت اما عزاداران تکیه تجریش امیدوارند امسال هم عطر آشنای قهوه‌های آقا صفا دوباره پیش از نماز مغرب و عشا در فضای تکیه بپیچد. اگر چه در تکیه تجریش هم چای پذیرایی اصلی است اما به مدد آقا صفا در سال‌های گذشته به صورت محدود از قهوه برای پذیرایی استفاده شده است. رسمی که در تکیه تجریش بیش از یک قرن قدمت دارد و اکنون نسل به نسل به «علی صفایی» رسیده است.
« سید جمال فیاضی» مسئول آبدارخانه تکیه تجریش می‌گوید: «وقتی ما کودکی خردسال بودیم و موسفیدان تکیه دورتادور مجلس می‌نشستند، از قهوه و قلیان برای پذیرایی عزاداران استفاده می‌شد؛ رسم قدیمی تکیه تجریش این بود و علاوه بر پذیرایی با چای، قهوه و قلیان هم داشتیم.» فنجان‌های چینی گوشه آبدارخانه، که برای پذیرایی با قهوه استفاده می‌شوند برای برگزاری مراسم امسال ردیف شده‌اند. در میان حجره‌های تکیه تجریش، پشت محفظه شیشه‌ای یک سماور زغالی بزرگ در کناره یک قهوه‌جوش رنگ و رو رفته قرار دارد. همان قهوه‌جوشی چند دهه پیش عصای دست «اوستا محمود» بود تا برای عزاداران قهوه آماده کند. فیاضی می‌گوید: «امیدواریم پس از ۲ سال وقفه در برگزاری مراسم به دلیل شیوع کرونا، دوباره آقا صفا به تکیه بیاید و با دم کردن آن قهوه‌های ناب، رسم صدساله اجدادش را اجرا کند.»
نظر شما