تعادل و رشد منضبط هر یک ازاجزای این روند بی‌شک مستلزم در نظر گرفتن ریزه‌کاری‌هایی است که خاستگاه آن از کردار و درون تک‌تک افراد نشأت می‌گیرد. اهمیت رعایت نظم و حقوق در بستر زندگی شهری در چارچوبی که فرهنگ شهرنشینی در کلانشهرها نامیده می‌شود، تطابق میان معیارهای فرهنگ شهروندی با آنچه از مردم شاهد هستیم را می‌طلبد.
اما نظری منصفانه به وضعیت موجود در شهرها و بطور خاص تهران، ما را با این واقعیت آشنا می‌کند که با فرهنگ صحیح و اصیل شهرنشینی فاصله‌ای محسوس داریم. از برخوردهایی که میان همسایه‌های یک آپارتمان بوجود می‌آید تا بی‌نظمی‌هایی که رانندگان در خیابان‌های شهر بوجود می‌آورند، حتی آنچه هنگام استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی با آن مواجه می‌شویم همگی از مصادیق بی‌توجهی به حقوق شهروندی است.
البته این نگاه، به تمام شهروندان تعمیم نمی‌یابد. به طور یقین شهروندان مبادی به آداب شهروندی در کوچه پسکوچه‌های شهر کم نیستند. ناهنجاری؛ معلول نارضایتی اتفاقی جالب توجه اما تکراری بود. چند روز قبل طبق معمول وقتی از ابتدای خط سوار یکی از اتوبوس‌های ریالی یکی از محدوده‌های شلوغ منطقه که به دلیل عمومیت موضوع نیازی به ذکر نام آن نیست ـ شده بودم، تنی چند از آقایان با توجه به ازدحام قسمت آقایان و خالی بودن صندلی‌های قسمت بانوان از میله حایل عبور کرده و روی صندلی‌های انتهایی اتوبوس لم دادند.
نتیجه چه شد؟ یکی دو ایستگاه بعد با افزایش تعداد بانوانی که سرپا ایستاده بودند و تقاضا برای تخلیه صندلی‌های اشغال شده و با توجیه ریالی بودن اتوبوس‌ها و حق نشستن برای کسی که زودتر سوار شده باشد از سوی آقایان، بحث بالا گرفت و درنهایت با مداخله راننده که گویا تازه متوجه موضوع شده بود غائله ختم به خیر شد، بی‌شک ساختار، فضاها و امکانات شهری نقش زیادی در فرایند شهروندی دارند و ناگفته پیداست از مردمی که ساعت‌ها در ایستگاه‌ها منتظر می‌مانند و یا مجبورند در شرایط نامناسبی در اتوبوس و مترو قرار بگیرند نمی‌توان انتظار داشت که آرام و مبادی آداب شهروندی باشند.
البته از حق نگذریم مدیریت جدید شهرداری تهران با آموزه‌های فرهنگی و افزایش محسوس وسایل حمل و نقل عمومی گام‌های بلندی در کمرنگ کردن این شرایط برداشته که ملموس است. اما در بسیاری موارد هنگام استفاده از وسایل نقلیه عمومی شاهد برخی رفتارها و برخوردها از شهروندان هستیم که شاید درنظر عرف جامعه ناپسند باشند.
شاید بارها زمانی که برای مثال در پایانه اتوبوسرانی علم و صنعت منتظر اتوبوس ایستاده‌اید موارد زیادی از بی‌توجهی بعضی افراد به صف مسافران اتوبوس و بی‌نوبت سوار شدن، صحبت کردن با تلفن همراه با صدای بلند، ارائه نکردن بلیت به بهانه‌های مختلف و توجه نکردن به حیطه حریم‌های شخصی سایر مسافران را از سوی برخی شهروندان دیده باشید.
این رفتارها که درنهایت سبب آزار دیگران خواهد شد، نشانگر آزردگی‌های فردی و جمعی است و می‌توان آنها را معلول نارضایتی از زندگی شهری نیز به حساب آورد. اعظم مهدوی ساکن محله قنات کوثر در این باره معتقد است: « رعایت نظم و حقوق دیگران موجب آرامش و آسایش همه مسافران است اما وقتی قرار باشد هر کس برای زود رسیدن به حق دیگران تعدی کند ناراحتی حاصل ازی این کار دامنگیر همه می شود.»
آرامش پشت چراغ قرمز
ورود ماشین به زندگی روزمره مردم و جامعه ایرانی را می‌توان حاصل چهار دهه اخیر دانست. این روزها که تعداد اتومبیل‌ها از ثمره تلاش متولیان امور شهری برای گسترش سرویس حمل و نقل عمومی پیشی گرفته است برای بیشتر شهروندان این زمینه فراهم شده که برای فرار از اتلاف وقت در محاصره ترافیک، ناخودآگاه با شکستن حریم دیگران حقوق شهروندی را نادیده بگیرند.
این رفتارها که از مظاهر بی‌توجهی به حقوق همشهریان به شمار می‌آیند در متن جامعه به وفور دیده می‌شود. در بزرگراه رسالت، فلکه‌های پرتردد تهرانپارس و بسیاری از خیابان‌های محله همه روزه شاهد رعایت نکردن حق‌تقدم، عبور از چراغ‌قرمز، توقف روی خط عابر پیاده و بوق زدن‌های متمادی برخی رانندگان هستیم.
علاوه بر آن آمار تکان‌دهنده کشته و زخمی شدن صدها نفر در تصادفات جاده‌ای حکایت از همین بی‌توجهی‌ها دارد. آماری که بی‌شک با گرایش عمومی به استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی و رعایت حقوق شهروندی کاهش خواهد یافت. این روزها که روح ترافیک بر همه جای شهر حاکم است، حجم بالای خودرو در خیابان، پایین آمدن آستانه تحریک افراد را به دنبال دارد تا جامعه فراگیر رانندگان به صورت ناخودآگاه در تلاش برای فرار از این موقعیت برآیند.
غافل از اینکه برای رسیدن به حق خود در حال از بین بردن حقوق دیگران هستند. علی رفعتی راننده تاکسی ساکن مجیدیه می‌گوید: «اگر به این فکر کنیم که دیگر همشهریان ما هم از کوچه و خیابان و محله سهمی دارند و ترافیک و شلوغی آنها را هم آزار می‌دهد بی‌تردید در زمان رانندگی صبورتر خواهیم بود و به حقوق هم احترام خواهیم گذاشت.»
قوانین نانوشته
حقوق شهروندی حوزه‌های مختلفی را شامل می‌شود که شاید در کلانشهری چون تهران «فرهنگ آپارتمان‌نشینی» مهم‌ترین آنها باشد. شیوه‌های مناسب بهره‌گیری از قسمت‌های مشاع آپارتمان‌ها، پرداخت هزینه‌های مشترک مربوط به آنها و احترام به حقوق همسایه‌ها قوانین گاه نانوشته‌ای در این حیطه به شمار می‌روند.
به این ترتیب سیستم آپارتمان‌نشینی با توجه به اینکه محیط‌های مشترک زیادی برای همسایه‌ها ایجاد کرده، به شهروندان این اجازه را نمی‌دهد که به سبک و سیاق زندگی در خانه‌های ویلایی رفتار کنند. منطقه ما نیز از جریان تبدیل خانه‌های ویلایی به آپارتمانی جانمانده است و هر روز شاهد پی‌ریزی جدید ساختمان‌های آپارتمانی در محله‌های مختلف و به نسبت شلوغ منطقه مثل شمیران‌نو و تهرانپارس هستیم.
اگرچه شیوه جدید ساخت و ساز مسکن، به بخش سخت‌افزاری مسئله آپارتمان‌سازی، یعنی اقتصاد مسکن و شهر مربوط می‌شود. اما بخشی که بیشتر درگیر حوزه فرهنگ زندگی شهری است با آداب، فرهنگ و قوانین این سبک جدید زندگی ارتباط دارد. اینگونه به نظر می‌رسد که نو بودن این شیوه سکونت سبب شده که فرهنگ آن به نسبت رشد روزافزونی که دارد، در میان مردم نهادینه نشده باشد.
برخی از آپارتمان‌نشین‌ها با این مدعا که اختیار چهاردیواری خود را دارند حقوق دیگران را نادیده گرفته و گاه به آن تجاوز می‌کنند، مهمانی‌های شلوغ، گذاشتن کفش در راه پله‌ها، صدای بلند لوازم صوتی و تصویری، صحبت طولانی مدت در راهرو آپارتمان و بسیاری موارد دیگر همگی از مصادیق نقض حقوق دیگران در آپارتمان به شمار می‌رود.
«مجید کاشانی» جامعه‌شناس و استاد دانشگاه آزاد اسلامی، بروز نارضایتی‌ها در حوزه آپارتمان‌نشینی را با نبود 3 عامل اساسی مرتبط می‌داند و می‌گوید: «نبود قوانین مشخص و تعریف خط قرمزها در محیط آپارتمان، مشکلات ریشه‌ای جامعه شهری و انتظار و توقع عمومی از اصلاح ضربتی و آنی رفتارها، پیدایش و تشدید ناهنجاری‌ها در زندگی شهری را سبب می‌شود.»
فرهنگ و شهرنشینی مدرن
زندگی شهری کنونی نیاز به قوانین و ارتباطات خاصی دارد که هرگونه قصور در نادیده گرفتن قوانین در حیطه آن، بسیاری از ناهنجاری‌های اجتماعی و فرهنگی را در پی دارد. اگر قوانین مربوط به شهروندان یعنی جلوگیری از تخریب اموال عمومی، ایجاد فضا و محله‌ای سالم، احساس مسئولیت نسبت به محیط زندگی و کمک به حاکمیت قانون مدنظر قرار گرفته و رعایت شود باعث تقویت اساس قوانین شهروندی و فرهنگ شهرنشینی شده و از بسیاری هزینه‌های گزاف که مسبب آن ناهنجاری‌ها و ناملایمات اجتماعی است، جلوگیری خواهد کرد.
شناخت افکار عمومی و تأثیر و نفوذ در آن که از وظایف روابط عمومی‌هاست توجه ویژه دولت و نهادهای مسئول را نیز می‌طلبد. در این میان نقش شهرداری نسبت به دیگر نهادها در تحقق حقوق شهروندی در میان مردم پررنگ‌تر به نظر می‌رسد تا از راه تدوین و اجرای برنامه‌های مفصل و سازماندهی شده به اطلاع‌رسانی وسیع برای ترویج و تبلیغ فرهنگ صحیح زندگی شهری در ابعاد فردی و اجتماع آن بپردازند و با نهادینه ساختن رفتارها و الگوهای مناسب رفتاری به مقوله «فرهنگ‌سازی» دست یابد.
این روزها مشاهده رفتارهای نامناسبی که از برخی شهروندان سر می‌زند این سؤال را در ذهن متبادر می‌کند؛ که چرا نباید با توجه به فرهنگ غنی اسلامی و ایرانی این رفتار از جامعه حذف شود.
نگاهی از سر تأمل
با این همه نگاه سطحی و شتابزده به این مقوله موجب می‌شود تا لایه‌های زیرین و البته مهم مسئله از دید ما پنهان بماند. رئیس اداره خدمات شهری منطقه تعریف گسترده‌تری از حقوق شهروندی دارد. او می‌گوید: «وقتی از سوی شهرداری مطرح می‌شود که هر شهروندی باید با مشاهده کاستی‌های محله سکونت خود در مقام پاسخ‌جویی باشد به این معنی است که داشتن شهری آباد در گرو مشارکت همه شهروندان است و بی‌تفاوتی نسبت به این موضوع نادیده گرفتن بخشی از حقوق شهروندان دیگر را به دنبال دارد.
گرچه در نگاه اول ممکن است انتقال بی‌موقع و دیروقت زباله تنها عامل زحمت و تلاش بیشتر مأموران شهرداری به نظر برسد، اما وقتی با دیدی وسیع به این مسئله نگاه کنیم همین کار ساده می‌تواند در مواردی بهداشت یک محله را به خطر بیندازد. موجب ناراحتی و بیماری سایر شهروندان و ازدیاد جانوران موذی شود.»
او می‌افزاید: «در بسیاری از مواقع شهروندی که با مشاهده بسته زباله یا اشیای حجیم در داخل نهرها و جوی‌ها با سامانه‌های پاسخگوی شهرداری تماس می‌گیرد از آبگرفتگی و جاری شدن آب در خیابان‌ها و خطرات ترددی ناشی از آن جلوگیری کرده است. اکنون در مناطق شهری تهران نتیجه منفی یا مثبت یک رفتار می‌تواند موجب آزار یا آرامش سایر شهروندان شود. از این رو یک سو رفتار ساده را هم باید به حساب تعدی به حقوق سایر شهروندان گذاشت.
بازی با زندگی دیگران
رئیس اداره شهرسازی نیز چنین تعریفی از حقوق شهروندی دارد. او نیز دایره تأثیر بسیاری از رفتارها را در حوزه‌ای وسیع‌تر قابل بررسی می‌داند و می‌گوید: «اگر در میان همه ما فرهنگ بررسی تأثیر رفتارهای شهروندان جا بیفتد، بسیاری از مشکلاتی که اکنون وجود دارد رفع خواهدشد.
در مناطق حاشیه‌ای منطقه ما هم هنوز ساخت‌وسازهای غیرمجاز و بدون نظارتی وجود دارد که می‌تواند در مواقع بروز بحران، مشکلات جدی ایجاد کند.» او در تشریح چنین مشکلاتی می‌افزاید: «خوب است از خودمان بپرسیم در بعضی از نقاط منطقه که تراکم جمعیتی بالایی دارند ساختمان هایی که بدون نظارت بنا شده‌اند تا چه حد در برابر زلزله مقاوم خواهند بود؟
این مسئله زمانی خطرناک‌تر می‌شود که حریم معابر و احتمال مسدود شدن آنها در اثر ریزش آوار و از بین رفتن امکان تردد نیروهای امدادگر را هم در نظر بگیریم. بدین ترتیب شهروندی که اقدام به احداث یا افزودن بنای غیرمجاز می‌کند، سلامت و در مواردی زندگی سایر شهروندان را به خطر می‌اندازد و همسایه‌ای که با مشاهده احداث غیرمجاز بنا مراتب را به شهرداری گزارش می‌دهد درصدد است تا از چنین امری جلوگیری می‌کند.
معنای دیگری از حق‌الناس
در موارد بسیاری احترام به حقوق شهروندی و رعایت حق‌الناس معنی نزدیکی دارند. حجت‌الاسلام محمدی در این باره عقیده دارد: «کسی که حقوق شهروندی را پاس بدارد، حق‌الناس را رعایت کرده است. رعایت حق‌الناس فقط پرداخت به موقع دیون یا حفظ اموال ظاهری افراد جامعه نیست.
حق‌الناس شامل همه حقوقی است که انسان باید در جامعه از آن برخوردار باشد. طبیعی است که امنیت، سلامت و آرامش جزو چنین حقوقی هستند و هر اقدامی که موجب سلب آنها شود، تعدی به حق‌الناس است. حالا این کار می‌تواند گذاشتن کفش در وسط پاگرد، بلند کردن صدای وسایل صوتی، تخطی از سرعت مجاز در موقع رانندگی، صدمه به زیبایی و پاکیزگی محله و شهر و همه اقداماتی از این دست باشد.»
وی اضافه می‌کند: «نگاهی به زندگی بزرگان ما را متوجه این امر می‌کند که انسان متدین در جامعه مراقب رفتار و کردار خود باید باشد تا مبادا ازو گزندی به دیگران برسد.» شاید هیچ‌گاه نتوان تعریف جامعی که بتواند همه مصادیق روشن رعایت کردن یا نکردن حقوق شهروندی را شامل شود،نمی‌توان ارائه کرد، اما می‌توان برای نهادینه کردن فرهنگی که تمام این موارد را دربرگیرد تلاش کرد. فرهنگی که به گفته صادق نوزاده یکی از ساکنان خیابان جشنواره از نیازهای اساسی همه محله‌هاست که به نظر او:
«همه می‌توانند با رعایت نکات ساده زندگی شهری خوبی برای خود و دیگران رقم بزند، بدون اینکه مزاحمتی برای دیگران ایجاد کند، حقوق شهروندی آنها را نیز رعایت کند.» چنین فرهنگی نیاز به تعریف و تدوین از سوی نهاد یا سازمان خاصی ندارد بلکه به عقیده احمد رنگرز ساکن محله شمیران‌نو:
«همه با چنین فرهنگی آشنایی دارند. در واقع حقوق شهروندی پدیده جدیدی نیست. نیازی است که در ابتدا با آن آشنا بوده‌ایم و از دیرباز با عنوان همسایه‌داری به رعایت آن توصیه شده‌ایم. هر چند در زندگی روزمره با جنبه‌های جدیدی از آن روبرو باشیم.»
همشهری محله - 4
