بافت‌های تاریخی دستاورد فرهنگی و تاریخی هر کشور است و به نوعی گنجینه شهرسازی و معماری کشور محسوب می‌شود. این بافت‌ها در طول سال‌های گذشته در سایه بناهای تاریخی قرار گرفته است.
در کشور ما با پیگیری‌های معاونت حفظ، احیا و ثبت آثار تا‌کنون 132 محدوده بافت‌های تاریخی شهرها مشخص شده که این تعداد به 170محدوده افزایش می‌یابد. ضوابط کلی برای تهیه طرح‌های ویژه حفاظت از بافت‌های تاریخی کشور مشخص شده است؛ به‌طوری که در آن ضوابط و مفاد قانونی، هدفگذاری و بخش عمده اقداماتی که باید انجام شود در راستای 13 عنوان اصلی شامل وحدت بافت، ارتباط با محیط طبیعی، هویت شهری، رعایت مقیاس، ساختارهای اجتماعی، انسانی، شکل و الگوی شهری، زیرساختها و تأسیسات و عناصر مجهز‌کننده شهری، فضای باز و سبز، ایمنی و جلوگیری از آلودگی، دید و منظر، مدیریت و منابع مالی پیش‌بینی شده است.
قرار است محدوده شهرهای تاریخی و ضوابط حفاظت از بافت‌های آنها ابلاغ‌شود؛ به‌طوری که این ضوابط برای نهادهایی چون نظام مهندسی، شورای اسلامی شهرها، استانداری و معاونت‌های عمرانی، سازمان مسکن و شهرسازی استان‌های ذیربط، نمایندگان شهرها در مجلس شورای اسلامی، شهرداری‌ها، دادگستری‌ها و ارگان‌های نظامی و انتظامی ارسال شود که براساس مفاد قانون برنامه 5ساله چهارم و دیگر قوانین موجود لازم‌الاجرا خواهد بود. به گفته علویان صدر، مردم رکن اصلی حیات شهرها هستند و در احیای بافت‌های تاریخی حضور مردم را باید تضمین کرد. در زمینه حفاظت از بافت‌های تاریخی فرسوده، باید سیاست‌های تشویقی در نظر گرفت؛ به این معنی که باید از تمام ظرفیت‌های شهری برای تأمین سیاست‌های تشویقی استفاده کرد.
به گفته معاون حفظ، احیا و ثبت آثار تاریخی کشور، هر سیستم مشارکتی که در زمینه احیا و مرمت بافت تاریخی و فرسوده فعالیت می‌کند، نیازهای آن را نیز تأمین می‌کند. شورای بافت نیز در حقیقت یک ساماندهی است که می‌تواند با حضور نماینده استان و یا معاون عمرانی ایشان اختیارات تام را در دست داشته باشد. همچنین تشکیل شهرداری بافت تاریخی یک الگوی ساماندهی مدیریتی است که به واسطه آن مردم در توسعه اقتصادی و زیرساختی شهری فعال می‌شوند. باید در بحث مدیریت شهری هم بافت فرسوده احیا شده و هم بافت‌های تاریخی حفظ شود و ماندگار بمانند.
از سوی دیگر تداخل بافت‌های تاریخی و فرسوده و نحوه دخالت در آنها مدت‌هاست که مورد بحث مدیران سازمان میراث فرهنگی و شرکت‌های مختلف عمران و بهسازی است.
در این میان بی‌توجهی به ارزش‌های کالبدی، تاریخی و هویتی بعضی بافت‌ها از سوی برخی شرکت‌های مداخله‌کننده در امر نوسازی و بهسازی همچنین تعلل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در تعیین محدوده‌های تاریخی و تدوین ضوابط و سیاست‌های جدید در نحوه مداخله در آنها نیز دلیل دیگری بر اهمال در حفاظت از این بافت‌هاست.
بافت قدیمی؛ ارزشمند و تاریخی
از بافت‌های قدیمی الزاما مفهوم ارزشمند و تاریخی استنباط نمی‌شود. بخش‌هایی از بافت‌های قدیمی ارزشمند هستند و گاهی در حد تک‌بنا معرفی می‌شوند. روش مداخله در ساختار تاریخی حفاظتی که در آن مورفولوژی و ساختار بافت مورد توجه است، باید نوسازی در آن با رعایت الگوهای ویژه‌ای انجام شود در غیراین صورت هویت‌های تاریخی و ارزشمند شهرها از بین می‌رود. به‌دنبال تصمیماتی که در برنامه‌های 5 ساله سوم و چهارم گرفته شد، دولت موظف به نوسازی و احیای بافت‌های فرسوده شهری طی اجرای این دو برنامه شد.
2پارامتر در تعیین اولویت در انتخاب شهرها در نظر گرفته می‌شود. وسعت و ابعاد بافت فرسوده به نسبت کل بافت شهری و جمعیت بافت فرسوده به نسبت جمعیت کل بافت همچنین وضعیت لرزه‌خیزی منطقه، فاکتورهای اصلی در انتخاب این شهرها هستند.
لرزه‌خیزی مناطق مختلف برپایه مطالعات پهنه‌بندی زلزله که توسط سازمان زمین‌شناسی انجام شده به مناطق بسیار پرخطر، پرخطر، متوسط و کم‌خطر تقسیم‌بندی می‌شود.
بسیاری از افراد ساکن در این بافت‌ها تمایلی به مشارکت در نوسازی و بهسازی محل زندگی خود ندارند. ایجاد انگیزه در ساکنان این مناطق برای شرکت در این امر، یکی از نکاتی است که باید در نظر گرفته شود. به همین منظور تسهیلات ویژه‌ای در این خصوص در نظر گرفته شده است. به‌عنوان مثال استفاده از اعتبارات فاینانس از طریق اوراق مشارکت یا استفاده از بخشودگی‌ها و تسهیلات مصوب در چارچوب قانون.
سرمایه‌گذاران بخش خصوصی می‌توانند با ساخت و ساز در این مناطق از بخشودگی 50درصدی عوارض توسط شهرداری‌ها و شوراهای مناطق یاد‌شده بهره‌مند شوند و در حقیقت عاملی برای ایجاد انگیزه برای حضور مردم و سرمایه‌گذاری بیشتر در بافت‌های فرسوده باشند.
بخش دیگر این تسهیلات حفظ امتیاز برخورداری از زیرساخت‌های در اختیار مردم است؛ یعنی تخریب و نوسازی بنا امتیاز داشتن زیرساختها را از ساکنان آن نمی‌گیرد.
این تسهیلات شامل بافت‌های فرسوده مناطق حاشیه‌نشین نیز می‌شود. در واقع هر منطقه‌ای که محدوده آن تعیین شده و به تصویب کمیسیون ماده 5 رسیده باشد، مشمول این تسهیلات می‌شود. برای تجمیع و نوسازی بسیاری از این محدوده‌های تعیین شده توسط کمیسیون ماده5 وام‌هایی با بخشودگی بهره بانکی به شکل یارانه و در قالب ردیف مشخصی در نظر گرفته می‌شود.
تداخل بافت تاریخی و فرسوده
تداخل بافت‌های تاریخی و فرسوده موضوع بسیار مهمی است. در شناسایی‌های اولیه باید تلاش کرد تا جایی که امکان دارد محدوده این بافت‌ها از یکدیگر تفکیک شود؛ چرا‌که شیوه کار در هر کدام از این بافت‌ها متفاوت است. بافت فرسوده‌ای که فاقد ارزش حفاظتی است و هیچ‌گونه هویتی از نظر شهرسازی و معماری ندارد با تجمیع پلاک‌ها، نوسازی و بهسازی می‌شود. بلندمرتبه‌سازی باعث می‌شود تا فضاهای باز شهری، خدمات و تأسیسات در آنها ایجاد شود. اما دخالت در بافت‌های تاریخی به‌گونه‌ای دیگر است و در واقع ضوابط و دانش حفاظتی و مرمتی در آنها به اجرا در می‌آید.
تعلل سازمان میراث فرهنگی در مشخص کردن محدوده‌های تاریخی تهدیدی برای این بافت‌های واجد ارزش محسوب می‌شود. نگاه موزه‌ای به این بناها و بافت‌ها نتیجه‌ای جز فرسودگی بیشتر در پی ندارد. شرکت عمران و بهسازی نیز متصدی این امر نیست، در واقع وزارت مسکن نقش هدایتی، نظارتی، تدوین ضوابط، مقررات و ایجاد بسترهای قانونی لازم را بر عهده دارد. وسعت بافت‌های فرسوده و تاریخی ایران قابل توجه است، اما سابقه پرداختن به این موضوع چندان طولانی نیست و حتی از کشورهای در حال توسعه نیز عقب مانده‌ایم. در تهران نزدیک به 5 هزار هکتار بافت فرسوده وجود دارد.
بافت‌های تاریخی، نشانه‌ای از اصالت
توسعه شهرنشینی و گسترش روزافزون شهرها و نیاز برای یافتن سکونتگاه‌های جدید، توجه و نظر عمده برنامه‌ریزان شهری را روز به روز متوجه مناطق جدید می‌کند. در این میان یکی از عمده‌ترین نقاطی که فرصت‌های ناشناخته‌ای را برای برنامه‌ریزی‌های جدید فراروی کارشناسان قرار می‌دهد، بافت‌های تاریخی موجود در شهرهاست که به‌دلیل موقعیت ویژه مکانی در شهر پتانسیل‌های بالایی دارند.
با گذشت بیش از 50سال از شکل‌گیری شهرک‌های اقماری، مطالعات گویای یافته‌های جدیدی بود. در دهه اخیر در کشور ما نیز سیر گسترش شهرک‌های حاشیه‌ای و شهرهای جدید با سرعتی چشمگیر در حال انجام است و بافت‌های تاریخی و قدیمی شهرهای بزرگ که تا گذشته‌ای نه‌چندان دور تمام شهر را تشکیل می‌دادند شاهد تخلیه جمعیتی و به نوعی پوسیدگی درونی هستند.
سرزمین ایران به‌دلیل موقعیت خاص جغرافیایی خود از دیرباز مهد تمدن‌های کهن بوده و شهرهای آن به‌طور عمده دارای پیشینه تاریخی هستند. ظهور اسلام در ایران و آمیختن آن با فرهنگ غنی مردم، زمینه‌های رشد و تجلی ادب و هنر را بیش از پیش فراهم کرد که شهرسازی اسلامی - ایرانی یکی از نمونه‌های آن است.
چین‌خوردگی‌های زمین، کویر مرکزی و رشته کوه‌های صعب‌العبور زاگرس و البرز در عمل تعداد مسیرها و راه‌های ارتباطی در فلات ایران را بسیار محدود کرده و در نتیجه در این سرزمین چند راه مهم و محدود ارتباطی به‌صورت شاهراه‌های ارتباطی به‌وجود آمدند که نقش بسزایی در مکان‌یابی شهرها ایفا کردند. عمده‌ترین شهرهای تجاری، خدماتی و مذهبی ایران پیرامون این شاهراه‌های مهم شکل گرفته و به‌تدریج رشد کرده‌اند که از جمله آنها می‌توان به شیراز، اصفهان، ری، قزوین، تبریز، دامغان، سمنان، کرمان و مشهد اشاره کرد. عبور این راه‌های ارتباطی را از درون شهرهای ایران بدون شک می‌توان بزرگ‌ترین اتفاق کالبدی در پیکره شهر ایرانی دانست که در طول تاریخ این امر هدایت‌کننده روند کالبدی شهر بوده است.
حفاظت از بافت قدیمی
شاید مهم‌ترین اصل در حفاظت و بهسازی بافت قدیمی، تعیین محدوده آن به‌عنوان منطقه ویژه شهری باشد؛ چرا که در این صورت می‌توان ضوابط ویژه‌ای را جهت کنترل‌های عمده برای حفظ هویت بافت‌های تاریخی تدوین و اجرا کرد.
تعیین درجه بندی عملکردی گذرهای بافت‌های تاریخی، اعمال تعریض‌های احتمالی منطبق بر گذرهای قدیمی، جلوگیری از شکل‌گیری لبه‌های غیرقابل نفوذ و متراکم در بدنه گذرها، اعمال ضوابط ویژه به‌منظور جلوگیری از اغتشاش بصری در بافت و پیکره اصلی و خط آسمان، شناسایی، حفظ و حراست از مجموعه عناصری که به‌نحوی دارای ارزش‌های تاریخی و فرهنگی هستند و به حفظ هویت معنوی بافت کمک می‌کنند را باید از مهم‌ترین اصولی دانست که رعایت آنها به ماندگاری بافت‌های تاریخی به‌عنوان سرمایه‌های مادی و معنوی شهرها کمک می‌کند.
