پاسدار حریم ایمان

در اینجا، تنها به مبارزه امام باقر(ع) با سه فرقه اشاره می‌شود:

1. فرقه مرجئه

این فرقه در پایان نیمه اول قرن اول هجری پدید آمد. آنان بر این باور بودند که مرتکب گناهان کبیره، همیشه در دوزخ نمی‏ماند، بلکه کار او را به خدا وا می‏گذاشتند. به این دلیل آنان را مرجئه می‏خواندند که نیت را کافی می‏دانستند و بر این باور بودند که خدا نیز بر آن بسنده می‏کند و عذابشان نخواهد کرد.

پس از آن که در نبرد صفین، سپاهیان شام، سپاه امیرالمومنین(ع) را به داوری کتاب خدا و سنت پیغمبر (ص) درباره خلافت امام علی (ع) یا معاویه مجبور کردند و علی (ع) به ناچار حکمیت «ابوموسی اشعری» و «عمرو بن عاص» را پذیرفت و این دو داور، به خلع علی (ع) از خلافت رأی دادند و  خوارج، امام علی(ع) و معاویه را مرتکب گناهی بزرگ (حکمیت در دین خدا) دانستند و به دنبال این تهمت، این مسئله پیش آمد که مرتکب گناه کبیره را حال چیست؟ آیا در آتش جهنم مخلّد خواهد بود؟

به دنباله این بحث، سخن از ایمان و حدود آن به میان آمد و این  که ایمان چیست و مومن کیست؟ این نزاع بستر سرکشی و فساد را برای حکمرانان مهیا کرد تا هر چه می‏خواهند بکنند و سرانجام کار را به خدا وا گذارند؛ زیرا که معصیت و گناه هیچ آسیبی به ایمان نمی‏رساند.

از این رو، حکمرانان خلفای بنی‏امیه تلاش زیادی در تقویت پایگاه‏های اعتقادی مرجئه کردند که از آنان «حجاج بن یوسف ثقفی» را می‏توان نام برد.  این فرقه در دوره امامت امام باقر(ع) نیز به فعالیت خود ادامه داد. امام با اتخاذ موضعی تند و آشکار با آنان مخالفت کرد و هر جا سخنی از آنان به میان می‏آمد، آنان را لعن و نفرین می‏کرد و می‏کوشید با بهره‏گیری از این شیوه، محدوده اعتقادی درست شیعه را در زمینه‏های مختلف از این فرقه جدا کند؛ زیرا آنان با افراشتن عَلَم اعتقادات منحرف خود، سبب گمراهی پیروان اهل‌بیت(ع) می‏شدند و این به دلیل معاشرت زیاد آنان با دیگر شیعیان بود.

به عنوان نمونه، در گفت و گوی «عبدالله‏ بن عطاء» با امام، سخن این گروه پیش می‏آید و عبدالله‏ اعتقاد آنان را در مورد وقت بر پا داشتن نماز ظهر بیان می‏دارد. امام با توضیح مسئله، نظر مرجئه را رد می‏کند و می‏فرماید: «پروردگارا، پیروان گروه مرجئه را از رحمت خود دور فرما که آنان دشمنان ما در دنیا و آخرت هستند.»

2.  فرقه‏های جبریه و قدریه

جبریه بر این باورند که انسان از خویش هیچ‌گونه اختیاری ندارد و مجبور است. در مقابل آن، فرقه قدریه بر آنند که هر بنده‏ای به وجود آورنده فعل خود است و خدا، کار او را به خودش وانهاده و حتی در اسباب کار یا انگیزه آن هم مختار است و درست در مقابل جبریه قرار دارند. این دو مسلک نیز در زمان خلافت امویان و در دوران حکمرانی معاویه به وجود آمدند و نزاع این دو، در تاریخ، پیشینه‏ای دراز دارد و در دوران حکمرانی «معاویه بن یزید» و «یزید بن ولید» به اوج خود رسید.

امامیه، مشربی خلاف این دو نظر را پذیرفتند که توسط امامان شیعه تبیین شد. امام باقر (ع) نیز، در این زمینه بسیار کوشید و با پیروان این دو نظر به شدت برخورد کرد. ایشان در ردّ نظریه قدریه و جبریه فرمودند: «پروردگار بر آفریدگان خود مهربان‏تر از آن است که آنان را به گناه وا دارد و سپس بر آن عذابشان نماید. (ردّ دیدگاه جبریه) و او عزیزتر از آن است که اراده انجام کاری را بکند و آن محقق نگردد (ردّ دیدگاه قدریه). ایشان در پاسخ به این که آیا مشرب سومی هم وجود دارد، می‏فرمود: آری، گسترده‏تر از فاصله میان آسمان و زمین (و آن مشرب امر بین الامرین است).