همشهری آنلاین: اما تالاب بین‌المللی انزلی، فقط مکانی برای گردش یا جاذبه‌ای طبیعی نیست؛ این تالاب پس از میانکاله، بزرگ‌ترین اکوسیستم تالابی در حوزه ایرانی دریای خزر است و یکی از بهترین مکان‌ها برای تخم‌ریزی برخی ماهیان. وجود ۶۲ گونه و زیرگونه ماهی در تالاب انزلی، فقط یکی از موارد بااهمیت در این تالاب است، چرا که تالاب انزلی با وسعت بسیارش، در تمام فصول مأمن انواع گوناگونی از پرندگان است. برای همین ارزش‌هاست که این تالاب در فهرست تالاب‌های بین‌المللی قرار گرفته و به‌عنوان اکوسیستمی باارزش در جهان شناخته می‌شود. اما تالاب انزلی در سال‌های اخیر کم‌خبرساز نبوده است؛ ساخت کنارگذر، صید بی‌رویه و افزایش مواد آلاینده، باعث شده تا این اکوسیستم منحصربه‌فرد به نحوی تحت فشار و تهدید جدی به نابودی قرار گیرد، به نحوی که وارد فهرست تالاب‌های آسیب دیده یا در معرض آسیب موسوم به «مونترو» شده است.
گرچه آثار آسیب‌های وارده در جای جای این تالاب دیده می‌شود، اما هنوز تالاب انزلی زنده است و هنوز جان‌پناهی است برای هزاران پرنده بومی و مهاجر. حالا که فصل تابستان است و مسافران زیادی به دیدار این تالاب می‌روند، با «عباس عاشوری» ـ پرنده‌شناس، کارشناس محیط‌طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست گیلان و عضو هیات‌علمی «سرزمین‌من» ـ همراه می‌شویم تا به تماشای پرندگان این تالاب در مردادماه برویم.
تالاب انزلی در ایران منحصربه‌فرد و بی‌نظیر است؛ هیچ تالابی در کشور از نظر سیمای ظاهری و بعضی خصوصیات اکولوژیکی شبیه به آن نیست. این تالاب به چهار بخش اصلی تقسیم می‌شود؛ بخش غربی آن «آبکنار»، بخش مرکزی‌اش پناهگاه حیات‌وحش «سِلکه»، «سُرخانکُل» و «قَلم‌گوده»، بخش شرقی تالاب «شِیجان» و بخش جنوب‌غربی آن «سیاه‌کِشیم» است.
سیاه‌کشیم در حوزه شهرستان صومعه‌سرا قرار دارد و روستای سیاه‌درویشان بهترین مسیر برای رسیدن به این منطقه حفاظت شده است. بیش از ۱۶ رودخانه بزرگ و کوچک آب را وارد تالاب انزلی کرده و این آب از طریق پنج رودخانة جاری در تالاب که انزلی‌چی‌ها به آن «روگا» می‌گویند، وارد دریای خزر می‌شود.
این تالاب که ۱۹ هزار و ۳۰۰ هکتار وسعت دارد، بزرگ‌ترین تالاب در جنوب غربی دریای خزر است و به دلیل اهمیت‌اش برای پرندگان و ماهیان، و زیبایی منحصر به فردش، ۳۸ سال پیش در فهرست کنوانسیون تالاب‌های بین‌المللی (کنوانسیون رامسر) قرار گرفت. وجود انواع پرندگان در فصل‌های مختلف، یکی از ویژگی‌های مهم این تالاب است؛ تاکنون در تالاب انزلی ۱۸۷ گونه پرنده شامل ۵۷ گونه آبزی، ۵۱ گونه کنارآبزی و مابقی خشکی‌زی شناسایی شده و هر ساله بین ۱۰۰ تا ۱۲۰ هزار پرنده آبزی در آن زمستان‌گذرانی می‌کنند.
همه شکل پرنده در یک ماه
برخی پرنده‌شناسان تالاب انزلی را بیشتر به خاطر پرندگان زمستان‌گذرانش مثل انواع قو، انواع غاز و انواع مرغابی می‌شناسند؛ همان‌هایی که از ترس سرما و یخبندان سیبری غربی و بخش‌هایی از اروپا، برای زمستان‌گذرانی به تالاب انزلی پناه می‌آورند. اگرچه اینجا هم به خاطر وجود تعداد بی‌شمار شکارچیان و صیادان برایشان مامن چندان امنی نیست. اما پرندگان تالاب انزلی فقط به زمستان خلاصه نمی‌شوند؛ در همه فصول از جمله در مردادماه هم تالاب انزلی پذیرای جمعیت قابل توجهی از پرندگان بومی و مهاجر جوجه‌آور است و در میان آنها تعدادی از پرندگان مهاجر عبوری هم در این زمان دیده می‌شوند.
اگر کمی خوش‌شانس باشید و با دقت بخش‌های مختلف تالاب انزلی را بگردید، می‌توانید حدود ۵۰ گونه از ۱۰۸ گونه پرنده آبزی و کنارآبزی و تعدادی از پرندگان خشکی‌زی تالاشب را ببینید. اما نکته جالب این است که در مردادماه، این شانس را دارید که یک پرنده را در شکل‌های مختلفش ببینید؛ یعنی در فرم‌های تابستانه، زمستانه یا بینابینی (بین فرم تابستانه و زمستانه)، و فرم نابالغی و فرم جوجه‌گی. البته باید دقت و تبحر لازم در شناسایی پرندگان را هم چاشنی کارتان کنید، زیرا تشخیص پرندگان در ماه‌های مرداد و شهریور، نسبت به ماه‌های دیگر سال کار راحتی نیست؛ پرندگان در این زمان اغلب یا در حال پرریزی هستند، یا در فرم نابالغ یا در فرم بینابینی، در نتیجه تشخیص آنها در این فصل مشکل است. البته همین سختی، بر جذابیت و لذت شناسایی پرندگان می‌افزاید.
پرندگان مشهور
شاخص‌ترین و فراوان‌ترین پرنده آبزی در تالاب انزلی که آن را در مردادماه می‌توانید ببینید، پرستوی دریایی تیره است. پرنده‌ای که به آن پرستوی دریایی گونه سفید هم می‌گویند و مردم منطقه به خاطر صدایش، آن را «جغ‌جغه» می‌نامند. تعداد زیادی از این پرندگان، در این ماه ـ به‌خصوص در اوایل مرداد ـ در میانه راه جوجه‌آوری هستند.
اگرچه در این ماه به تعداد زیادی پرستوی دریایی نابالغ هم برمی‌خورید که جوجه‌های امسال هستند و والدین‌شان زودتر توانسته‌اند جای مناسب برای آشیانه‌سازی پیدا کنند، به همین دلیل هم زودتر موفق شده‌اند جوجه‌هایشان را به مرحله پرواز برسانند. پرستوی دریایی تیره‌ای از پرندگان مهاجر تابستان در استان گیلان است که از شرق آفریقا تا هند هر ساله با سرعت متوسط ۴۰ کیلومتر در ساعت برای جوجه‌آوری به تالاب انزلی می‌آید. آنها از اواسط اردیبهشت‌ماه تا اواخر ماه مرداد روی گیاهان آبزی شناور و غوطه‌ور، به ویژه گیاه آبزی زیبای «سه کوله‌خیز» که با برگ‌های ضخیم، لوزی‌شکل و چرم مانندش چون فرشی بخش‌هایی از سطح تالاب را می‌پوشاند، جوجه‌آوری می‌کند. آشیانه‌های این پرندگان را در غرب تالاب انزلی، سرخانکل و تالاب سیاه‌کشیم می‌توان دید.
اگرچه این گونه در بعضی از تالاب‌های استان‌های مازندران، گلستان، آذربایجان‌غربی و کردستان هم جوجه‌آوری می‌کند اما بررسی‌ها نشان می‌دهد بیشترین جمعیت جوجه‌آور این گونه در ایران متعلق به تالاب انزلی است.
انواع دیگر پرستوهای دریایی را هم می‌توان در تالاب انزلی دید؛ پرستوی دریایی معمولی و پرستوی دریایی بال سفید، از دیگر انواع این پرندگان است که در مردادماه در این تالاب دیده می‌شوند. البته دوره جوجه‌آوری پرستوی دریایی معمولی در تالاب انزلی، از اردیبهشت تا تیرماه است.
آنها روی بوته نی‌های شناور در تعداد کمتر از انگشتان دو دست آشیانه‌سازی و جوجه‌آوری می‌کنند. جمعیت پرستوهای دریایی بال سفید هم که در مردادماه کم نیست و اغلب به‌صورت گروهی دیده می‌شوند، همگی مهاجرند و در تالاب انزلی جوجه‌آوری نمی‌کنند. در واقع این گونه، یک پرنده مهاجر عبوری است که شما این شانس را دارید که آن را در این زمان ـ که اغلب‌شان در فرم زمستانه یا بینابینی هستند ـ در همه جای تالاب به ویژه در تالاب غرب و سرخانکل ببینید.
طاووس تالاب
از تیره حواصیل‌ها در مردادماه هفت گونه را در تالاب انزلی می‌توان دید؛ هفت گونة جوجه‌آور با نام‌های حواصیل خاکستری، حواصیل ارغوانی، حواصیل زرد، حواصیل شب، اگرت کوچک، گاوچرانک و بوتیمار کوچک. با کمی جست‌وجو هرهفت گونه را در همه‌جای تالاب می‌توانید ببینید، اما تلاش کنید لذت مشاهده سه گونه از آنها یعنی حواصیل ارغوانی، حواصیل زرد و بوتیمار کوچک را از دست ندهید که مسافران شرق تا مرکز آفریقا هستند که برای جوجه‌آوری به تالاب انزلی آمده‌اند. این سه گونه پرنده، حداکثر تا اواسط پاییز مهمان تالاب انزلی خواهند بود و پس از آن بار سفر می‌بندند و به تالاب‌های محل زمستان‌گذرانی‌شان می‌روند. از تیره یلوه‌ییان هم می‌توانید طاووسک را که یکی از زیباترین پرندگان در تالاب انزلی است، ببینید. اندازه بدنش ۴۵ تا ۵۰ سانتیمتر است و این پرنده با رنگ آبی متالیک پرهای بدنش، منقار کلفت و قرمز رنگ و به همراه جوجه‌های سیاهرنگش که اصلا شباهتی به والدین زیبایش ندارند، دیده می‌شود. سایر گونه‌های این تیره مثل چنگر نوک سرخ، چنگر و یلوه آبی را هم در تالاب می‌توانید ببینید.
پرنده دیگری که شانس دیدنش را در تالاب انزلی در این زمان ـ به ویژه از اواسط مردادماه ـ و در فرم زمستانه دارید، ملقب به «پیش‌قراول پرندگان مهاجر» است و در دسته‌جات بزرگ اغلب در حال پرواز در همه‌جای تالاب دیده می‌شود. این پرنده خوتکا پرسفید یا خوتکا ابروسفید نام دارد که شکارچیان منطقه در این زمان او را «سفید خوت» یا «پرسفید» می‌نامند. در تالاب سلکه، سرخانکل و سیاه‌کشیم می‌توانید این پرنده زیبا را در حال تغذیه یا استراحت ببینید. البته در اواخر مردادماه می‌توان بیشترین جمعیت این گونه را دید، اگرچه آخرین بازمانده‌های این گونه تا اواسط و حداکثر تا اواخر آبان‌ماه هم به تعداد اندک در تالاب انزلی می‌مانند و سپس به سمت عرض‌های جنوبی‌تر جهت زمستان‌گذرانی مهاجرت می‌کنند.
دیدن باکلان، پرنده سیاهرنگ تالاب انزلی را از دست ندهید که در این زمان دو گونه از آنها در تالاب به سر می‌برند؛ باکلان بزرگ و باکلان کوچک. این نام‌گذاری به این دلیل بوده که اولی تقریباً دو برابر دومی است؛ مشخصه‌ای که خود یکی از نشانه‌های تشخیص‌شان از یکدیگر در این زمان از سال است. اگرچه شما در بیشتر تالاب‌های ایران می‌توانید این دو گونه سیاهرنگ ماهیخوار را ببینید، اما تالاب انزلی زیستگاه جوجه‌آوری بخشی از جمعیت این دو گونه و این تالاب به‌طور قطع یکی از زیستگاه‌های مهم در ایران برای زمستان‌گذرانی باکلان کوچک ـ از گونه‌های در خطر انقراض و شکار ممنوع ایران ـ است.
استراحتگاه بین‌راهی
برخی از پرندگان، تالاب‌های ایران را به‌عنوان مکان تغذیه و استراحت موقت در نظر می‌گیرند؛ آبچلیک‌ها و سلیم‌ها جزو این گونه هستند که در مردادماه در تالاب انزلی دیده می‌شوند؛ این تالاب در مسیر مهاجرت‌شان قرار دارد و آنها فقط چند هفته تا چند ماه مهمان انزلی هستند که زمان مناسبی است تا شما آنها را در فرم زمستانه یا بینابینی ببینید؛ گونه‌هایی چون آبچلیک تالابی، آبچلیک خالدار، آبچلیک شکیل، آبچلیک نوک سربالا، گیلانشاه ابروسفید، سلیم کوچک. از پرندگان جوجه‌آور این راسته هم در تالاب و حواشی آن می‌توانید چوب‌پا، گلاریول بال‌سرخ، آبچلیک آوازخوان و آبچلیک تکزی را ببینید و از مهاجرین زمستان‌گذران از راستة آبچلیک‌سانان هم نوک خنجری (آووست) و سلیم طوقی در تالاب زندگی می‌کنند. دیدن این پرندگان نیازمند کمی تلاش و شناخت آنهاست، البته اگر خوش‌شانس باشید، حداقل صدای زیبای‌شان را می‌شنوید که بسیار هم دلنشین است.
اکراس سیاه به همراه نوک قاشقی یا کفچه‌نوک، دو گونه از خانواده اکراسیان هستند که در مردادماه در تالاب انزلی احتمالاً بتوانید ببینید. پرندگانی یکی سیاه و دیگری سفید. پرندة سیاه، منقار دراز بلند و خمیده به سمت پایین دارد و آن یکی آنقدر منقار عجیبی برای یک پرنده دارد که به‌خاطر شباهتش به قاشق، دلیلی شده برای نامگذاری‌اش. اما مسلما آنقدر این دو به یکدیگر شباهت دارند که در یک تیره قرار گرفته‌اند و به همراه پسرعموی سیاه و سفید رنگش که اکراس آفریقایی نام دارد و از گونه‌های کمیاب ایران است و فقط در تالاب‌های جنوب ایران دیده می‌شود، سه عضو این تیره در ایران هستند. مردادماه زمان مناسبی برای دیدن این دو پرنده ۵۶ و ۸۵ سانتی‌متری در تالاب نزلی است زیرا آنها از پرندگان مهاجر عبوری این تالاب هستند.
کاکایی سرسیاه، کاکایی کوچک و کاکایی خزری از دیگر گونه‌هایی هستند که می‌توانید در مردادماه در تالاب انزلی ببینید، اینها قرابت و شباهت زیادی به پرستوهای دریایی دارند و حواستان باشد با آنها اشتباه نگیرید. شاید بهترین راه تشخیص آنها از یکدیگر دم دو شاخه پرستوهای دریایی و بدن کشیده‌ترشان از کاکایی‌ها باشد که به شما در این تشخیص کمک می‌کند. تا اینجا هر چه پرنده معرفی کردیم همه آبزی یا کنارآبزی بودند و تالاب برایشان زیستگاه ـ که البته همه‌چیزشان ـ است. حالا به پرندگان خشکی‌زی این تالاب می‌رسیم.
سلطان تالاب انزلی
بزرگ‌ترین عقاب ایران، مشهورترین پرنده خشکی‌زی است که در این زمان می‌توانید آن را در تالاب انزلی ببینید؛ عقاب دریایی دم سفید که اندازه بدنش ۹۱ سانتیمتر است، با سر مایل به سفید و دم سه گوش و یکدست سفید رنگش، بی‌شک سلطان بی‌چون و چرای حیات‌وحش تالاب انزلی است. از آنجا که این تالاب مکان جوجه‌آوری و زمستان‌گذرانی‌اش است، هر چه اراده کند، حیات‌وحش این تالاب یا هر تالاب دیگری باید تقدیمش کند؛ از جان گرفته تا مکان آشیانه‌سازی و بهترین مکان برای نشستن و تغذیه. اگر کمی خوش‌شانس باشید شاید این گونه را در حال شکار پرندگان یا ماهی ببینید. اما حواستان باشد این گونه باعظمت را با سنقر تالابی که دیگر گونه شکاری از خانواده قوش‌ها است، اشتباه نگیرید. همه‌چیز این پرنده هم، مثل عقاب دریایی دم سفید، به تالاب بستگی دارد و از گونه‌های مفید و پاکیزه‌کننده محیط تالاب است.
اندازه بدن سنقر تالابی حداکثر ۵۶ سانتیمتر است و دم سیاه دراز، بال‌های کوتاه‌تر از عقاب و در ماده‌ها ـ که جمعیت‌شان همواره در یک تالاب بیشتر از نرهاست ـ با بدن کاملاً تیره، سر سفید و ماسک‌های تیره‌ای بر روی هر دو چشم، قابل تشخیص است. از دیگر پرندگان خشکی‌زی که می‌توانید در تالاب انزلی ببینید؛ از ماهی خورک، کلاغ ابلق، زاغی و دم جنبانک ابلق جزو تقریباَ درشت جثه‌ها هستند و از ریز جثه‌ها هم سسک بزرگ نیزار، سسک نیزار، سسک ابرو سفید، سینه سرخ و چرخ ریسک بزرگ را می‌توانید ببینید.
اینها، تنها بخشی از حیات‌وحش وابسته به تالاب انزلی است که در مردادماه می‌توان آنها را دید. پس اگر می‌بینید صدای اعتراض فعالان محیط‌زیست، زیست‌شناسان و پرنده‌شناسان در مقابل خشک‌کنندگان این تالاب آن هم به بهانه توسعه و عدم سودمندی تالاب بلند شده، بی‌دلیل نیست. به خصوص نجات گونه‌های آبزی و کنار آبزی این تالاب که به شدت در معرض خطرند.
مبارزه با خشک‌شدن تالاب انزلی همچنان ادامه دارد، حتی تا امروز که بحث تالاب و اهمیتش برای همه آشکار و مشخص شده و دیگر کمتر کسی است که نداند وجود این تالاب برای بقای کره زمین و بهتر زیستن ما تا چه اندازه دارای ارزش حیاتی‌است.
نظر شما